Náttúrufræðingurinn - 2008, Qupperneq 53

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
FYRRI UMFERÐ
SIÐARI UMFERÐ
6. mynd. Það tekur öndunarloftið tvær
umferðir (tvo andardrætti, inn og út) að
fara gegnum lungu fugls, en loftið nýtist
mjög vel, enda geta fuglar flogið í einum
áfanga frá sjávarmáli yfir hæstu tinda
Himalajafjalla, leið sem jafnvel hraustustu
fjallamenn verða að fara í áföngum til að
venjast þunna loftinu, og þurfa auk þess
yfirleitt súrefniskúta síðasta spölinn.7
Tvífættar kjöteðlur
Flestar risaeðlur hafa gengið á
tveimur fótum og beinagerð og
skipan vöðva í leggjum og mjöðm-
um hefur verið áþekk í þeim; á fót-
unum voru framvísandi klær með
klóm, yfirleitt þrjár en stundum
tvær. Þetta á við um allar kjöteðlur,
Theropoda, en af þeim telja menn
að fuglar hafi þróast. Þessi samein-
kenni í líkamsgerð sjást vel á 7.
mynd, þar sem annars vegar er end-
urgerð mynd af einni af þessum
risaeðlum, strútseðlu (Ornithomim-
us), og hins vegar af strúti.9
Fiður
Ótalið er það einkennið sem öðrum
fremur hefur verið talið sérkenni
fugla, það sem greinir þá frá öllum
dýrum öðrum, nefnilega fiðrið.
Rannsóknir á nýfundnum stein-
gerðum risaeðlum í Kína hafa leitt í
ljós að margar smávaxnar kjöteðlur
hafa verið fiðraðar.
Áður en lengra er haldið er rétt að
skoða eðli og gerð fjaðra. Rétt eins
og hár spendýra eru fjaðrir fugla út-
vöxtur úr húðinni. Og eins og hárin
eru fjaðrirnar úr hyrni eða keratíni,
hörðu prótíni sem er aðalefnið í
hornlaginu yst í hörundi hrygg-
dýra, og jafnt hár og fjaðrir myndast
við fjölgun á húðfrumum, sem
deyja svo smám saman og keratínið
verður nær eitt eftir. Að öðru leyti
er vöxturinn gerólíkur.
Hreistur er samheiti um ýmiss
konar flögur í húð fiska og skrið-
dýra, auk þess sem fætur og fót-
leggir fugla eru hreistraðir. Upp-
runi og efnasamsetning hreistursins
fer eftir því hvaða dýr eiga í hlut.
Lengi töldu menn að fjaðrir fugla
hefðu þróast við ummyndun á
hreistri áa þeirra meðal skriðdýra,
en nú þykir fullvíst að þetta séu alls
óskyldar myndanir og hafi þróast
hvor í sínu lagi.
Myndun og gerð fjaðrar verður
vart betur lýst en með þessum orð-
um Bjarna Sæmundssonar:
Fyrir hverja fjöður myndast lítil hola, sem
vex á ská inn í húðina og verður síðan að
fjaðursekk (sbr. hársekk spendýranna). í
botni hennar vex fjöðrin út frá örlitlum
yfirhúðamabba, sem stækkar jafnframt því
að fjaðursekkurinn dýpkar og blóð-
streymið eykst, og verður aðfjaðrarvísinum.
Fyrst myndast neðsti hluti fjaðrarinnar,
fjöðurstafurinn, eins og sívöl pípa, sem
stendur á kafi í sekknum, utan um fjaðrar-
vísinn, en hann myndar smám saman
þann hluta fjaðrarinnar, er síðan stendur út
úr húðinni: hrygginn og fanirnar. Fyrst
kemur oddur fjaðrarinnar í ljós og geislar
fanarinnar breiðast út til beggja hliða, eftir
því sem hryggurinn lengist, en hin vaxandi
fjöður er mjög blóðrík og nefnist því blóð-
fjöður. Þegar hún er fullvaxin og hryggur-
inn fastgróinn við ytra enda fjöðurstafsins,
hættir aðstreymi blóðsins, en fjaðrarvísir-
inn þomar upp og verður að gagnsæju
hismi („mergnum") irini í tómum fjöður-
stafnum, sem svo situr fastur í húðinni,
meðan fjöðrin er við lýði; en þegar hún fell-
ur myndast nýr fjaðrarvísir út frá nabban-
7. mynd. Samanburður á Hkamsgerð strútseðlu, Ornithomimus (túlkun teiknara), og
strúts. Við gerð og afstöðu innri líjfæra í kjöteðlunni var tekið mið af samsvarandi Hkams-
hlutum fugls. Lungun eru lituð Ijósbiá, loftsekkir dökkbláir.9
53