Náttúrufræðingurinn - 1986, Qupperneq 18

þessu má álykta aö dýpi þessara
sprungna sé nokkur hundruð metrar.
Þar sem meðallengd sprungnanna er
620 m ætti, samkvæmt Nur (1982),
meðaldýpi sprungnanna að vera um
eða undir 600 m. Allar þessar niður-
stöður benda því til þess að dýpi tog-
sprungnanna á Þingvöllum, og þar
með dýpi lóðrétts hluta siggengjanna,
sé nokkur hundruð metrar. Stóru mis-
gengin, svo sem Almannagjá og
Hrafnagjá, ná þó sennilega niður á
mun meira dýpi, og líklega niður í
kvikulag sem liggur undir gosbeltinu á
um 8 km dýpi (Zverev o. fl. 1980,
Gylfi Páll Hersir o. fl. 1984).
MYNDUN
Hér verða ræddar tvær tilgátur um
myndun sprungna á Þingvöllum. I
fyrri tilgátunni eru gangar taldir valda
sprungunum, nema þeim stærstu sem
eru beint tengdar plötuhniki. í síðari
tilgátunni er sprungumyndun og sig
tengt þrýstingsbreytingum í kvikuþró
undir Hengilsþyrpingunni.
Gangainnskot
Þessi tilgáta gerir ráð fyrir að stóru
misgengin, svo sem Hrafnagjá og Al-
mannagjá, séu mynduð við plötuhreyf-
ingar, en að smærri misgengi og tog-
sprungur séu af völdum ganga sem
ekki ná yfirborði. Plötuhreyfingar, og
tengsl þeirra við jarðhnik, hafa verið
svo mikið ræddar á síðustu árum að
ekki er ástæða til að fjölyrða frekar
um þær hér. Sú hugmynd að sprungu-
þyrpingar séu yfirborð gangaþyrpinga
virðist fyrst hafa verið sett fram af
Walker (Gunnar Böðvarsson og Walk-
er 1964). Áþekkar hugmyndir hafa
verið uppi um sprunguþyrpingarnar á
Hawaii (Duffield 1975), og hefur þeim
verið ítarlega lýst í líkanreikningum
(Pollard o. fl. 1983). í líkani Pollards
og félaga er ekki gert ráð fyrir því að
gangar sitji í sprungum sem þeir fram-
kalla á yfirborði, en í því líkani sem
hér verður rætt er gert ráð fyrir að svo
sé.
Þegar kvika í gangi nálgast yfirborð-
ið, minnkar yfirþrýstingur hennar yfir-
leitt þar sem eðlismassi basalkviku er
venjulega hærri en eðlismassi efsta
hluta skorpunnar. Athuganir benda til
þess að þegar kvika í sprungu nálgast
yfirborðið þá sé sprunguendinn í það
minnsta nokkrum tugum metra á und-
an kvikunni (Macdonald 1972 s. 15).
Þótt kvika gangsins stoppi tugum eða
hundruðum metra neðan við yfirborð-
ið getur gangurinn samt þróað
sprungu til yfirborðsins. Einnig hjálp-
ar til að á virkum svæðum er oft tog-
spenna ríkjandi í efsta hluta skorpunn-
ar (Scháfer 1979), ef til vill vegna
kólnunar skorpunnar. Þá þarf sára-
lítinn yfirþrýsting kviku til að þróa
sprungu til yfirborðs, þótt eðlismassi
kvikunnar sé of hár til þess að hún nái
að lyfta sér til yfirborðs.
Gangakenningin um uppruna
sprungnanna skýrir hvers vegna slíkar
sprungur finnast innan sigdala eins og
Þingvalladældarinnar. Sprungurnar
eru myndaðar við togspennu, en
vegna þess að siggengin sem afmarka
sigdalinn eru virk, einangra þau dalinn
frá togspennusviði utan við hann (12.
mynd). Togspenna utan við dalinn
leiðir einungis til frekari sigs um sig-
gengin, en getur ekki myndað tog-
sprungur innan við þau. Togspennan
sem myndar sprungurnar í sigdalnum
sjálfum verður því að myndast innan
við stóru siggengin, og auðvelt er að
skýra slíkt togspennusvið með ganga-
innskotum.
Gangakenningin skýrir einnig hvers
vegna sprungurnar eru svo stuttar sem
raun ber vitni. Ef togspenna orkaði á
12