Náttúrufræðingurinn - 1986, Qupperneq 49

Ari Trausti Guðmundsson:
Eldgos á Dyngjuhálsi á 18. öld
MIKIL GOSVIRKNI
Eldgosasaga Dyngjuháls, við norð-
vesturjaðar Vatnajökuls (1. mynd) er
næsta óljós. Allmargir ferðamenn hafa
farið þar um (Gæsavatnaleið) og flest-
ir undrast þá fjöld eldstöðva sem þar
sést. Gossprungurnar skipta líklega fá-
einum tugum. Þær eru á mjórri rein
(sprungusveimi, sprunguþyrpingu)
sem nær í átt að Bárðarbungu til SSV,
en langleiðina yfir Dyngjufjöll til
NNA. Eru sumar sprungnanna hluti af
einni og sömu gígaröðinni sem hefur
þá verið virk í einu gosi, rétt eins og
sést jafnan í Kröflueldum (alls 7 eða 8
gígaraðir).
Ekki er unnt að fullyrða hvort askj-
an í megineldisstöð Bárðarbungu eða
Hamarinn í vestanverðum jöklinum sé
kvikuuppspretta Dyngjuhálsins að ein-
hverju eða öllu leyti (sbr. kvikuhlaup í
Kröflu undanfarin ár). Hitt er þó ljóst
af nýlegum gosmenjum að veruleg eld-
virkni hefur verið á Dyngjuhálsi und-
anfarnar aldir eða árþúsund.
í stefnu Dyngjuhálsreinarinnar get-
ur að líta aðra sprungu- og eldstöðva-
þyrpingu, hinum megin jökulsins:
Veiðivatnakerfið, er nær suður að
Tungnaá eða svo.
FYRSTU DRÖG AÐ GOSSÖGU
Nokkrir menn hafa orðið til að
leggja orð í belg um gossögu Dyngju-
háls. Ólafur Jónsson (1945) telur ung
hraun á hálsinum merki um nýlega
eldvirkni. Eina þekkta gosið, sem
hann tengir Dyngjuhálsi, reyndist vera
Tröllahraunsgosið 1862-‘64 vestan
við Vatnajökul, þegar betur var að
gáð (Sigurður Þórarinsson og Guð-
mundur Sigvaldason 1972). Jón Benja-
mínsson rannsakaði gjóskulag „a“ á
árunum upp úr 1970, en það virðist
koma við gossögu Dyngjuháls (Jón
Benjamínsson 1975, 1982, Guðrún
Larsen 1982).
Rannsóknir Sigurðar Steinþórs-
sonar (1977) á gjóskulögum í ískjarn-
anum úr Bárðarbungu bættu nýjum
dráttum í myndina. Hann bendir á að
hlaupin í Jökulsá á Fjöllum árin 1665
til 1729 kunni að hafa stafað af eldgos-
um í Dyngjujökli. Áður hafði Sigurð-
ur Þórarinsson (1974) viðrað skyldar
hugmyndir og rætt m. a. um gos í
Dyngjujökli 1684—1685 og 1786.
Hann taldi flest gos á áðurgreindu
hlauptímabili hafa orðið í Kverkfjöll-
urn. Og þegar allt kemur til alls telur
Sigurður Steinþórsson hugsanleg
Dyngjuhálsgos fremur hafa verið í
Kverkfjöllum en á Dyngjuhálsi, eins
og nafni hans gerir.
FREKARI DRÆTTIR
Sigurður Steinþórsson efnagreindi
Bárðarbungusýnin í örgreini. Hann not-
aði niðurstöðurnar til að merkja sýnin
inn á línurit samkvæmt títan- og fos-
fórinnihaldi. Með því móti gat hann
greint að gjósku úr megineldstöðvum
(t. d. Grímsvötnum) og úr því sem
Náttúrufræðingurinn 56 (1), bls. 43—48, 1986
43