Náttúrufræðingurinn - 1956, Blaðsíða 15

ÚR SÖGU BERGS OG LANDLAGS
125
jökulruðningur. Helgi Pjeturss fann þarna fyrstur manna einhlít-
ar jökulminjar. Það var hjá Hellisholtum í Hrunamannahreppi
árið 1899, nokkru áður en hann fann sams konar minjar í gráu
hæðinni norðan lands
í öllu því, sem ég hef nú tekið fram um hina svokölluðu móbergs-
myndun í Árnessýslu, líkist hún fullkomlega gxáu hæðinni við Eyja-
fjörð og Skagafjörð. Enn fremur eru takmörk þessara myndana á
miðhálendinu algerlega óviss. Ekkert mælir á móti því, að þær séu
til orðnar samtímis og því í rauninni ein myndun. Ég fylgi hér að-
eins gamalli hefð, er ég samkvæmt skoðun Þorvalds Thoroddsens
tel gráu hæðina með blágrýtismynduninni, en elztu berglögin sunn-
anlands til móbergsmyndunarinnar. En um aldur þessa bergs eru
enn skiptar skoðanir. Samkvæmt kenningu Helga Pjeturss er það
kvartert, þ. e. frá ísöld, en Þorvaldur taldi það tertíert. Ég hef áður
fært nokkur rök fyrir minni skoðun um aldur gráu hæðarinnar
norðan lands — að hún sé tertíer myndun. Þau eiga að flestu leyti
einnig við um hina elztu deild svokallaðrar nróbergsmyndunar á
Suðurlandi.
Móbergið, sem móbergsmyndunin er kennd við, getur ekki talizt
aðalbergtegund liennar nema á vissum svæðum, sem við skulum
kalla móbergssvœðin. Þau eru aðallega þrjú. Eitt er á Norðurlandi
á breiðu belti frá Melrakkasléttu og Öxarfirði suður til Vatnajök-
uls. Tvö eru á Suður- og Suðvesturlandi: hið eystra allbreitt belti
frá vesturrönd Vantajökuls suðvestur að sjó í Mýrdal og undir
Eyjafjöllum, og hið vestra fremur mjótt frá Langjökli út á Reykja-
nesskaga. Einstök móbergsfjöll og tiltölulega litlir móbergsskikar
eru þó einnig til utan þessara þriggja svæða, ekki sízt á Snæfells-
nesi.
Á móbergssvæðunum þremur eru nær öll fjöll að miklu leyti og
mörg eingöngu úr móbergi, og landslag er þar með alveg sérstök-
urn svip. Fjöllin eru tvenns konar: hryggir og stapar (stabbar)
Hryggirnir eru miklu fleiri, en hæstu fjöllin eru af stapagerðinni.
Innan hvers móbergssvæðis liggja allir hryggirnir nokkurn veginn
í sömu stefnu. Norðan lands er hún frá norðri til suðurs, en á báð-
um svæðunum hér syðra frá norðaustri til suðvesturs. Hryggirnir
geta verið langir fjallgarðar, en þó oft sundurslitnir af djúpum
skörðum, svo að þeir skiptast í einstök ílöng fjöll í framhaldi hvert
af öðru eða í tindaraðir. Ég skal nefna nokkur dæmi. í Þingeyjar-