Náttúrufræðingurinn - 1956, Page 16

126
NÁTTÚ RUFRÆÐIN G U RIN N
sýslu: Leirhafnarfjöll á Melrakkasléttu, Möðrudalsfjallgarðar og
Kverkfjallarani. Á eystra svæðinu sunnan lands: Snjóöldufjallgarð-
ur og Þóristindur á Landmannaafrétti, Selsundsfjall og Bjólfell við
Heklurætur og Þríhyrningur. Og á vestra svæðinu syðra: Jarlhettur,
Tindaskagi og Kálfstindar í Árnessýslu og Sveifluháls og Núps-
hlíðarháls á Reykjanesskaga.
Staparnir (eða stabbarnir, eins og Ólafur Jónsson kýs heldur að
kalla þessa ljallgerð í riti sínu um Ódáðahraun) taka yfir liér um
bil ferhyrndan eða sporöskjulagaðan flöt og eru flestir nokkuð
ílangir í sömu stefnu og hryggirnir innan sama svæðis, flatir að of-
an eða með hvelfda bungu og hvassar hamrabrúnir allt í kring.
Þessa gerð móbergsfjalla virðist vanta á eystra móbergssvæðinu
sunnan lands, en hún á marga glæsilega fulltrúa í Þingeyjarsýslum
og vesturhluta Árnessýslu. Ég skal nefna dæmi og byrja á hinu virðu-
legasta: Herðubreið í Odáðahrauni og þá fjöllin kringum Mývatns-
sveit: Sellandafjall, Bláfjall, Búrfell, Hágöng, Gæsafjöll, Skeiðin.
En á suðvestursvæðinu: Kjalfell og Hrútafell á Kili, Hlöðufell og
Skriðan inn af Laugardal, og í Reykjanesfjallgarði eru nokkur til-
tölulega lítil fjöll eindregið af þessari gerð t. d. Geitafell og Geita-
hlíð.
Öll móbergsfjöllin bæði hryggir og stapar mega heita eingöngu
úr gosbergi. Auk móbergsins sjálfs gætir þar mjög svonefnds bólstra-
bergs (eða bögglabergs), en það er blágrýtisstorka með mjög sér-
kennilegri gerð, sem ekki er rúm til að lýsa hér. Og fleiri blágrýtis-
afbrigði, sem ég nefni ekki einu sinni á nafn, eru þar vafin inn i
móbergið. Og loks hríslast óreglulegir gangar og æðar úr blágrýti
um allar liinar bergtegundirnar.
Það er skoðun flestra bergfræðinga og jarðeldafræðinga, byggð
á reynslu í mörgum löndum, að í þeim eldgosum, sem verða á botni
sjávar, vatns eða jökuls, valdi hin snögga kólnun bergkvikunnar
því, að hún storknar í sundurlausa mola eða í bólstra eða enn aðrar
fáránlegar myndir, frekar en renna sem venjulegt hraunflóð.
Vel má ætla, að eitthvað af móberginu íslenzka sé myndað á sjáv-
arbotni, í sundinu, er ég gat um fyrr, að kynni að hafa skilið sund-
ur Austurland og Norðvesturland í lok tertíertímans og ef til vill
eitthvað fram á ísöldina. Það mælir helzt á móti, hve lítið er um
sjávarminjar í því. Þó finnast sjóskeljar í móbergi hjá Skamma-
dal í Mýrdal.