Náttúrufræðingurinn - 1956, Síða 18

128
NÁTTÚR U FRÆÐIN GURINN
Jökull hefur miklu víðar en sjór látið eftir sig merki, er sanna
návist hans við myndun móbergsfjallanna. Einhlítur jökulruðning-
ur með vel rispuðum steinum finnst á stöku stað í móberginu. En
á öðru ber þó miklu meira. Móbergið er afar víða alsett skriðflötum,
þar sem yfirlagið hefur bersýnilega ýtzt fram yfir undirlagið. Enn
fremur eru móbergslögin víða sveigð og böggluð á mjög svipaðan
hátt og í fellingafjöllum erlendis. Sá er þó munurinn, að bæði skrið-
fletir og fellingar móbergsfjallanna eru víðast einskorðuð við yfir-
borðið, en ná ekki til sjálfra innviða fjallsins, hverfa t. d. þegar
kemur niður á djúp gil. Vart er öðru til að dreifa en skríðandi jökli,
er svo hafi ýtt til berginu og lagt það í fellingar. Og þessi höggun
laganna hlýtur að hafa orðið meðan þau voru laus og óhörðnuð,
þ. e. meðan fjöllin voru nýmynduð eða enn að hlaðast upp.
Síðan Þorvald Thoroddsen leið, munu allir jarðfræðingar, sem
við íslenzk efni hafa fengizt, viðurkenna uppgötvun Helga Pjeturss,
að svo rniklu leyti, að þeir telja berggrunn móbergssvæðanna, þ. e.
hinn yngsta liluta þess, sem Þorvaldur kallaði móbergsmyndunina,
myndaðan á ísöld.
En á ísöld var landið nokkrum sinnum (við vitum ekki nákvæm-
lega hve oft) þakið mörg hundruð metra þykkum jökulskildi. Þau
tímabil köllum við jökulskeið ísaldarinnar, en á milli þeirra voru
löng hlé með mildara loftslagi og íslausu láglendi. Það er nú ætlun
flestra, að móbergsfjöllin hafi lilaðizt upp á jökulskeiðunum: hrygg-
irnir við gos úr löngum sprungum, staparnir við gos úr stökum gíg-
um.
Um nánari skýringu á myndun þessara fjalla verða skoðanirnar
skiptar. Þó skal hér einni haldið fram, sem er engan veginn ein-
hlít, en mér þykir betri en aðrar, enda hef ég fyrstur látið hana í
ljós (Árnesinga saga I. 1, Rvík 1943, bls. 115—118). En síðan hafa
hollenzku jarðfræðingarnir R. V. van Bemmelen og M. G. Rutten
komizt að svipaðri niðurstöðu um móbergsfjöll í Ódáðahrauni
(Table Mountains of Northern Iceland, Leiden 1955). Skýring mín
er á þessa leið:
Móbergsfjöllin hlóðust upp í geilum eða götum sem bráðn-
uðu í jökulísinn upp af eldstöðvunum. ísinn, sem var nokkur hundr-
uð metra þykkur, hélt að á alla vegu og kom í veg fyrir, að gosefnin
dreifðust langar leiðir. Gosefnin söfnuðust þarna eins og í mót
milli ísveggja, og því aðeins gátu hlíðar fjallanna orðið svo bratt-