Náttúrufræðingurinn - 1956, Side 19

ÚR SÖGU BERGS OG LANDLAGS
129
ar sem raun ber vitni. Hin sundurlausu gosefni hefðu ekki að öðr-
um kosti tollað í slíkum bratta, meðan þau voru óhörðnuð. Vel
má ætla, að sums staðar liafi einnig verið flái eða jafnvel stallar í
veggjum ísgeilanna, svo að nokkuð af gosefnunum hafi' lagzt of-
an á ís. Slík útskot út úr nýmynduðu fjallinu liafa vitaskuld fljót-
lega losnað frá því og borizt burt með skriði jökulsins eða í síðasta
lagi hrunið niður, þegar ísinn bráðnaði. F.n hlíðar fjallsins þurftu
ekki að slúta og ekki einu sinni að vera sérlega brattar, til að ísinn
ynni á þeim. Hann hefur yfirleitt ýtt með sér yzta eða efsta lagi gos-
malarinnar, numið brott stóra múga þar, sem liann mæddi fastast
á, og smurt þeim aftur utan á í vari. Víða í hlíðum þessara fjalla
virðist mér móbergið eindregið bera með sér, að það liafi orðið
fyrir slíkri meðferð, áður en það harðnaði. Það er eintómt gosefni,
en þó sums staðar með jökulruðnings svip og rispuðum steinvölum,
og með óteljandi skriðflötum. -
Geilin, sem eldgos af þessu tæi bræddi á jökulísinn, mundi að
öllum líkindum fyllast af leysingavatni upp í h. u. b. i/ hluta dýptar
sinnar. Öllu dýpra vatn getur jökulís ekki stíflað upp, það mundi
lyfta honum og brjótast út undan honum í jökulhlaupi. Gosið
myndi því verða á vatnsbotni — ef til vill á nokkur hundruð, jafn-
vel 1000 metra dýpi, allt eftir þykkt jökulsins — og gosefnin mundu
einnig a. m. k. fyrst í stað hlaðast upp niðri í vatninu. Snögg kæl-
ing af völdum vatnsins stuðlar að því, að gosefnin verða sundur-
laus eða mynda bólstraberg í stað venjulegra blágrýtishrauna.
Gosefnin hlaðast upp í geilinni. Stundum fer svo, að hún fyllist af
þeim upp fyrir vatnsflöt eða alveg upp á barma. Við það breytist
eðli gossins, það kemur ekki lengur upp á vatnsbotni, heldur úr
gíg undir berum himni. Þar renna hraun með venjulegum hætti,
breiðast yfir gosmölina og storkna í blágrýti eða öllu oftar í grá-
grýti, sem myndar trausta samfellda hellu í fjallskollinum. Slíkir
grágrýtiskollar eru á öllum móbergsstöpunum, sem ég taldi áðan.
En þá vantar á flesta hryggina, enda eru þeir yfirleitt lægri. Hæst
á grágrýtiskolli margra af stöpunum er stór eldgígur, vel varðveitt-
ur til þessa dags. Svo t. d. á Herðubreið og Bláfjalli, enn fremur
á Skriðunni og Geitahlíð.
Enn hef ég aðeins getið fjallanna á móbergssvæðunum. Eftir er
að minnast á hinar risminni öldur og hæðir. Þar sér fremur óvíða í
móberg. í þess stað er grágrýti algengasta bergtegundin. Grágrýti