Náttúrufræðingurinn - 1970, Blaðsíða 58

200
NÁTTÚ R UI- RÆÐINGURINN
Jón Jónsson:
Um hraunkúlur
Hraunkúlur eru mjög algengar myndanir, bæði við eldstöðvar og
í hraunum.
Einna mest umræddar og umritaðar eru líklega kúlur þær (bomb-
ur), sem kastast út frá eldstöðinni, oft mörg hundruð metra í
loft upp. Hafa þeim kúlum verið gefin ýmis, meira eða minna vel
valin nöfn eftir útliti þeirra. Ekki er óvenjulegt, að slíkar kúlur
hafi „kjarna“ úr eldra bergi, sem losnað hefur úr þeint berglögum,
sem gosið braut sér leið gegnum. Slíkar kúlur má finna t.d. við
Grænavatn í Krísuvík, Seiðishóla í Grímsnesi og víðar. í þeim
er kjarninn úr bergi, sem er ólíkt efni kúlunnar að öðru leyti,
og hafa þær því vakið sérstaka athygli. Hitt er þó án efa miklu
algengara, að „kjarni“ sé enginn í kúlunni, eða þá úr svipuðu efni
og kúlan sjálf. í gervigígum myndast líka kúlur, sem oft eru eins
að útliti og þær, sem myndast í eldstöðinni. Þær hafa oft kjarna,
sem auðsjáanlega hefur verið orðinn fastur áður en kúlan sjálf
varð til. Komið getur fyrir, að erfitt sé að skera úr hvort um sé að
ræða raunverulegan gíg eða gervigíg. I báðum má oft finna göng
eftir gufur eða gas. Slík göng eru að jafnaði gleruð innan vegna
endurbræðslu bergsins við hinn háa lúta í eldstöðinni. Endur-
bræðsla bergs getur naumast átt sér stað í gervigíg og eru því
slík göng í gervigígum að jafnaði ekki gleruð innan. I
gervigígum má oft finna kúlur fylltar leir og sandi, sem vafa-
laust eiga rætur að rekja til þeirra jarðlaga, sem hraunið rann
yfir. Slíkar kúlur fann ég í gervigíg austur í Landbroti fyrir mörg
um árum. Reyndust þær innihalda kísilgúr og var auðvelt að
greina fjölda kísilþörunga í þeim. Sams konar kúlur fann ég í
Rauðhólum við F.lliðavatn, og var þar einnig um kísilgúr að ræða.
Engum efa er bundið, að efni þetta er úr undirlagi hraunsins, því
kúlurnar eru algerlega heilar og enginn möguleiki á, að gúrinn
bafa komizt inn í þær eftir að þær mynduðust. Sigurður Þórarins-