Náttúrufræðingurinn - 1972, Blaðsíða 21

NÁTTÚRUFRÆÐIN GURINN
97
Torfajökulssvæðinu hafi verið háð undanfarandi sprungumyndun-
um eins og basaltflæðigosin.
Nokkrar öskjur eru þekktar í virkum megineldstöðvum hér á landi
og er ein þeirra og jafnframt sú stærsta á Torfajökulssvæðinu (6.
mynd). Útlínur hennar eru skýrastar norðaustan megin (Námskvísl
og Jökulgil) og sunnan megin (Jökulgil, Ljósártungur). Þvermál þess-
arar öskju er 13—15 km. Upphaflega lá ekki annað til grundvallar
öskjuhugmyndinni en landmótunin. Hún gaf þó vissulega sterka vís-
bendingu, þar sem eru bogadregin gil og fjallshryggir, sem gefa til
kynna öskjujaðarinn. Var áður rakið, hvern vitnisburð jarðlögin sjálf
hafa að geyma um þetta atriði.
Veigamikið atriði, sem styður öskjuhugmyndina, er útbreiðsla
jarðhita og ummyndaðs bergs. Eins og sést á 6. mynd lendir svo til
allur jarðhiti Torfajökulssvæðisins innan öskjunnar nema jarðhit-
inn í Vestur-Reykjadölum, en þar eru takmörkin óþekkt og gjör-
samlega hulin þykkum móbergs- og setmyndunum, sem eru yngri en
askjan. Ummyndað berg nær sums staðar nokkuð út fyrir útbreiðslu-
svæði virka jarðhitans og takmörk öskjunnar svo sem í Ljósár- og Jök-
ultungum, en hvergi verulega. T. d. eru stór líparítsvæði norðvestast
og suðaustast á svæðinu, þar sem unnnyndunar gætir ekki. Hvera-
virkni er mest og samfelldust í vesturhluta öskjunnar, þar sem upp-
hleðsla hefur staðið yfir samfellt allt fram á nútíma. Enn er óljóst,
hvort askjan er öll mynduð í einu lagi eða í þrepum og vesturhlutinn
þá síðar. Ýms rök hníga í þá átt, en þau verða ekki rakin hér.
Útbreiðsla jarðhitans innan öskjunnar er eðlileg afleiðing af sam-
safni innskota í róturn hennar. Þyngdarkort, sem nú er unnið að á
Orkustofnun, sýnir 10 mgal pósitíft þyngdarfrávik (Bouguer-frávik)
undir öskjunni í Torfajökli (Guðm. Pálmason; munnl. upplýsingar).
Þetta þýðir, að undir henni er berg með meiri meðaleðlisþyngd en
berglög utan öskjunnar. Líklega segir innskotsbergið þarna til sín.
Askjan í Torfajökulssvæðinu er teygð VNV eins og megineld-
stöðin sjálf næstum þvert á ríkjandi sprungustefnu. Þar hliðrast nú-
tíma gossprungur til vesturs og deyja smám saman út og söm verða
örlög móbergshryggja sunnan við Torfajökulssvæðið. Þar á sér stað
gagnger breyting í byggingu gosbeltisins. Hún er á einhvern hátt
tengd V—A brotabelti, sem nær vestur á Reykjanes og hliðrar gos-
belti Atlantshafshryggjarins til austurs. Efnasamsetning gosbergs á
Torfajökulssvæðinu er að ýmsu leyti óvenjuleg og kann með öðru að
varpa ljósi á dýpri orsakir þessarar breytingar.
7