Náttúrufræðingurinn - 1972, Blaðsíða 66

140
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
Ingólfur Davíðsson:
Skarfakál hefur mörgum bjargað!
Skarfakál er frægt frá fornu fari. í sænskri urtalækningabók frá
18. öld stendur: „í hinnm köldustu löndum fá menn oft sjúkdóm,
sem gerir þá svo máttvana, að þeir geta varla hreyft legg né lið. Tann-
holdið þrútnar og blæðir úr því. Tennur losna. Allir líkamsvessar
spillast. Þegar vorar, skreiðast þessir vesalingar á fjórum fótum út
úr kofum sínum til að leita að skarfakáli sér til bjargar. Ef þeir finna
það og eta dálítið af því, styrkjast þeir brátt og geta jafnvel gengið
uppi'éttir heim aftur“. Hér er greinilega lýst lækningamætti skarfa-
káls gegn skyrbjúgi, sem fyrrum var algengur og hættulegur sjúk-
dómur í norðlægum löndum, einnig hér á landi. Sjómenn áttu líka
oft við skyrbjúg að stríða á langferðum, þegar nýmeti var þrotið.
Skarfakál (Cochlearia officinalis) er alkunn jvart hér á landi. Það vex
aðallega við sjávarsíðuna í eyjum, sjávarklettum og klungri. Einnig
kringum bæi í Strandasýslu og víðar. Á stöku stað vex smávaxið
skarfakál langt frá sjó, jafnvel í fjöllum og innundir jökla. Það þolir
vel seltu og líka sterkan áburð, t. d. fugladrit. Verður mjög grósku-
mikið í fuglabjörgum og varpeyjum og geta þá blöð þess orðið 5—9
cm breið. Sauðfé verður mjög feitt af skarfakáli, en fitan þykir hálf-
væmin. Skarfakál er mjög harðgerð jurt, dökkgræn með beizku
bragði. Leggur af því sinnepslykt, ef það er marið.
Stöngull skarfakáls er uppréttur, greinóttur og stórgáróttur. Elest
blöðin standa í hvirfingu við jörð, þau eru stilklöng, nýrlaga eða
hjartalaga, heilrend eða smábugótt. Stöngulblöð stilklaus, mjög
breytileg að lögun, oft aflöng eða egglaga. Krónublöð hvít, hérum-
bil helmingi lengri en bikarinn, 4 að tölu eins og á öðrum jurtum
krossblómaættar. Stundum slær rauðleitum blæ á krónublöðin.
Aldinskálparnir eru hnatt- eða egglaga. Ýmis afbrigði skarfakáls
eru hér til (sjá Flóru). Skarfakál er 20—60 cm á hæð, blómgast í maí—
júní. Venjulega fjölært, en þó stundum tvíært. Blöðin eru allþykk
og haldast stundum græn allan eða mestallan veturinn. Það grær
snemma á vorin. Fræin berast með fuglum og hafstraumum. Bend-