Náttúrufræðingurinn - 1972, Blaðsíða 17

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
95
stóru gígskálarinnar hafa nokkrir smærri gígar suðvestur frá henni,
gosið sams konar gjósku og reyndar smáhraunum líka. Þeir suðvest-
ustu af þessum gígum eru niðri við Markarfljót og liggur bílslóðin,
sem tengir Fjallabaksleiðir, yfir þá. Stóra gígskálin er fyllt af smá-
hraunum i'ir súru bergi allsendis ólíku gjóskunni í rimanum. Þau eru
ekki ein á ferð, því að röð af súrum smáhraunum liggur vestur fiá
gígskálinni ntan í afhallandi gígrimanum. Vestan við Markarfljót
heldur þessi uppvarparöð áfram, en þar er bergið ólivíndílótt andesít,
sams konar og finnst íblandað sem hnyðlingar í súru hraununum.
Megineldstöð — öskjamy?idun og jarðhiti.
Megineldstöð kemur að líkindum ókunnuglega fyrir sjónir flest-
um, enda nýyrði. Það er þýðing á enska heitinu „central volcano“.
Með því er átt við eldstöð með staðbundinni gosvirkni í langan
tíma, t. d. í hálfa til eina milljón ára, þar sem jafnframt er fjölbreytni
í gerð og efnasamsetningu gosefna. Ýmislegt í byggingu megineld-
stöðva má rekja til innskotavirkni og myndunar djúpbergseitla í
rótum þeirra. Þetta á við um háhitasvæðin, stórfelld súr sprengigos,
öskjumyndun og hringlaga dreifingu gosstöðva og sprungna.
Meðal virki'a megineldstöðva hefur Torfajökull að vissu leyti sér-
stöðu vegna stærðarinnar og mikillar útbreiðslu á súru bergi. Megin-
eldstöðin sjálf nær yfir um 450 km2 og er tengd flæðibasaltsvæðinu
umhverfis með sprungusveimi, sem liggur yfir hana og ákvarðast af
móbergshryggjum og gossprungum. Á 6. mynd er sýndur sveimur af
gossprungum frá nútíma, sem liggur yfir Torfajökulsvæðið. Þar sem
þessi sveimur kemur að líparítinu á samsetning hraunanna það til,
að breytast frá basískum ylir í ísúr og blönduð, og inni á líparítflák-
anum eru hraunin súr. Virðist þetta jafnvel hafa gerzt á sömu gos-
sprungunni, sem verður að vísu slitrótt, þar sem basaltinu sleppir.
Þetta endurspeglar á einkar ljósan hátt sérstöðu megineldstöðvar-
innar. Gliðnun og sprungumyndun í gosbeltinu skapar skilyrði
fyrir bráðið berg að brjótast upp til yfirborðs. Bergkvikan, sem
þannig fær útrás, hefur samsetningu basalts og kernur upp utan
megineldstöðvarinnar. I rótum hennar eru hins vegar fyrir eitlar af
ísúrri eða súrri grjótbráð ofarlega í skorpnnni, sem tappast af við
sprungumyndunina. Yfirleitt brýzt súr bergkvika til yfirborðs fyrir
eigin sprengikraft, sem er fólginn í mikln magni gastegunda í slíkri
bergkviku. Hér er hins vegar leitt að því getum, að súru gosin á