Náttúrufræðingurinn

Volume

Náttúrufræðingurinn - 1972, Page 17

Náttúrufræðingurinn - 1972, Page 17
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN 95 stóru gígskálarinnar hafa nokkrir smærri gígar suðvestur frá henni, gosið sams konar gjósku og reyndar smáhraunum líka. Þeir suðvest- ustu af þessum gígum eru niðri við Markarfljót og liggur bílslóðin, sem tengir Fjallabaksleiðir, yfir þá. Stóra gígskálin er fyllt af smá- hraunum i'ir súru bergi allsendis ólíku gjóskunni í rimanum. Þau eru ekki ein á ferð, því að röð af súrum smáhraunum liggur vestur fiá gígskálinni ntan í afhallandi gígrimanum. Vestan við Markarfljót heldur þessi uppvarparöð áfram, en þar er bergið ólivíndílótt andesít, sams konar og finnst íblandað sem hnyðlingar í súru hraununum. Megineldstöð — öskjamy?idun og jarðhiti. Megineldstöð kemur að líkindum ókunnuglega fyrir sjónir flest- um, enda nýyrði. Það er þýðing á enska heitinu „central volcano“. Með því er átt við eldstöð með staðbundinni gosvirkni í langan tíma, t. d. í hálfa til eina milljón ára, þar sem jafnframt er fjölbreytni í gerð og efnasamsetningu gosefna. Ýmislegt í byggingu megineld- stöðva má rekja til innskotavirkni og myndunar djúpbergseitla í rótum þeirra. Þetta á við um háhitasvæðin, stórfelld súr sprengigos, öskjumyndun og hringlaga dreifingu gosstöðva og sprungna. Meðal virki'a megineldstöðva hefur Torfajökull að vissu leyti sér- stöðu vegna stærðarinnar og mikillar útbreiðslu á súru bergi. Megin- eldstöðin sjálf nær yfir um 450 km2 og er tengd flæðibasaltsvæðinu umhverfis með sprungusveimi, sem liggur yfir hana og ákvarðast af móbergshryggjum og gossprungum. Á 6. mynd er sýndur sveimur af gossprungum frá nútíma, sem liggur yfir Torfajökulsvæðið. Þar sem þessi sveimur kemur að líparítinu á samsetning hraunanna það til, að breytast frá basískum ylir í ísúr og blönduð, og inni á líparítflák- anum eru hraunin súr. Virðist þetta jafnvel hafa gerzt á sömu gos- sprungunni, sem verður að vísu slitrótt, þar sem basaltinu sleppir. Þetta endurspeglar á einkar ljósan hátt sérstöðu megineldstöðvar- innar. Gliðnun og sprungumyndun í gosbeltinu skapar skilyrði fyrir bráðið berg að brjótast upp til yfirborðs. Bergkvikan, sem þannig fær útrás, hefur samsetningu basalts og kernur upp utan megineldstöðvarinnar. I rótum hennar eru hins vegar fyrir eitlar af ísúrri eða súrri grjótbráð ofarlega í skorpnnni, sem tappast af við sprungumyndunina. Yfirleitt brýzt súr bergkvika til yfirborðs fyrir eigin sprengikraft, sem er fólginn í mikln magni gastegunda í slíkri bergkviku. Hér er hins vegar leitt að því getum, að súru gosin á

x

Náttúrufræðingurinn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.