Samvinnan - 01.08.1950, Blaðsíða 2

Samvinnuskipulagið hefur ekki brugðizt hlutverki sínu
IVTÝLEGA hafa orðið nokkrar umræður í
-L ’ stjórnmálablöðum landsmanna um hin
ýmsu rekstrarkerfi og þykir hverjum sinn
fugl fagur, sem vonlegt er. Er raunar ekkert
við því að segja þótt áhangendur einnar eða
annsrrar stefnu í þjóðmálum haldi fram
þeim sjónarmiðum, sem þeim þykja líkleg-
ust til að leysa vanda þjóðarinnar. Þannig
eru og mál sótt og varin í lýðræðisþjóðfélagi
og er hollt að halda því áfram. En þótt rit-
höfundar birti greinarflokka um kosti og
galla rekstrarkerfa og komizt að þeirri nið-
urstöðu, að þeirra sérsjónarmið hafi mest
gildi og hafi reynst bezt, er slikt vitanlega
enginn Salomonsdómur. Islendingar eru,
sem betur fer, ekki sokknir svo djúpt að þeir
sæki lokaúrskurð um ágreiningsefni í þjóð-
félagsmálum í einhverja foma fræðibók eða
i munn einhvers óskeikuls leiðtoga eða
„stóra bróður“. Hér á landi hlusta menn á
rödd skynseminnar og rök reynslunnar. —
Niðurstöður alþingismanna og stjórnmála-
manna um réttlæti og notagildi einstakra
rekstrarkerfa verða því ekki hér á landi
nein algild sannindi í hugum almennings,
heldur aðeins tilefni til íhugunar og rök-
ræðna. Hins vegar verður þess vart, að
áróðursmenn einstakra stjórnmálastefna
taki upp niðurstöður leiðtoga sinna og haldi
þeim að fólkinu sem hinum eina sannleika.
Hér er gamalkunnugt áróðursbragð á ferð,
að endurtaka fullyrðingar eða láta sem um-
mæli einstaklinga um ákveðin efni séu stóri-
sannleikur, sem ekki verði umdeildur. Þann-
ig hafa stjórnmálarithöfundar gripið á lofti
hugleiðingar i einu stjórnmálablaðinu um
rekstrarkerfi og niðurstöður þeirra, og láta
sem það sé nú sannað að samvinnuskipulag-
ið hafi að nokkru leyti brugðizt hlutverki
sínu í þjóðarbúskap Islendinga á síðari árum
með því að það hafi ekki gert verzlunina
hagkvæma fyrir almenning með því að end-
urgreiða félagsmönnum verulegan hluta inn-
lagðra peninga til vörukaupa, og milda
þannig áhrif dýrtíðarinnar, heldur hafi félög-
in kappkostað að leggja í sjóði til fram-
kvæmda. Þessi gagnrýni á starfsemi sam-
vinnufélaganna er ekki ný af nálinni, þótt
hún hafi ekki fyrr verið umvafin fræða-
kufli þeim, sem nú þykir henta henni bezt.
Fyrir nokkru var svipuðum sjónarmiðum
haldið fram i norðlenzku stjórnmálablaði og
voru þau tekin til meðferðar hér í ritinu á
sínum tíma. Uppistaða þeirra kenninga er,
að meðan kaupfélögin voru fámenn og fá-
tæk hafi þau gert mest gagn, með því að þá
hafi endurgreiðslur til félagsmanna verið
hæstar, en síðan þau urðu stærri og fjár-
sterkari hafi gagnsemin farið minnkandi fyr-
ir almenning með því að endurgreiðslurnar
hafi lækkað eða horfið og mismunur sam-
vinnuverzlunar og einkaverzlunar þorrið. —
Hér er mjög einhæft og óskynsamlega hald-
ið á málum, svo að ekki sé meira sagt. Því
er slegið föstu, að endurgreiðsla félags til
félagsmanna um áramót sé mælikvarði á
gagnsemi félagsins, rétt eins og það sé öll
stefna samvinnuverzlunar að selja grjóna-
pokana eitthvað ódýrara en kaupmaðurinn
eða ríkiseinkasalan. Málið er engan veginn
svona einfalt. Hitt er auðskilið mál, að áróð-
ursmönnum þyki viðráðanlegt, að grípa ein-
angruð atriði úr efnahagslífinu og gera þau
að mælistiku allra framfara. En stórisann-
leikur verða þau ekki fyrir því.
HVERT kaupfélag getur valið um tvær
stefnur. Annað tveggja getur það starf-
að sem nokkurs konar pöntunarfélag. Það
leggur megináherzlu á að selja vöruna sem
ódýrasta, en hirðir ekki um að leggja fé í
sjóði. Verzlunaraðstaða þess er frumstæð og
ódýr og það tekur engan þátt í að leysa at-
vinnuleg vandamál. Það endurgreiðir félags-
mönnum sínum allan eða nær allan rekst-
ursafganginn í lok hvers árs og byrjar nýja
árið í sömu sporunum og fyrr. Þessi stefna
var ráðandi í sumum kaupfélögum landsins,
einkanlega á fyrri tíð. En þau féllu frá henni
flest eða öll. Rochdale-reglan um að selja
við gangverði var upp tekin, félagsmenn
voru hvattir til þess að leggja endurgreiðslu
þá, sem þeim bar, í sjóði félagsins og lána
því þannig hagkvæmt rekstursfé. Ákvæði
um sjóðastofnun voru sett í samþykktir fé-
laganna. Innlánsdeildir voru stofnaðar. Með
þessum aðgerðum hófst framfaratímabil
kaupfélaganna. Þau fengu yfirráð yfir fjár-
magni og gátu hafizt handa um margvísleg
aðkallandi viðfangsefni. Þau reistu frystihús,
sláturhús, mjólkurvinnslustöðvar, byggðu
menningarleg verzlunarhús o. s. frv. Smátt
og smátt varð það fjármagn, sem félags-
mennirnir sameiginlega lögðu af mörkum til
starfseminnar, helzta atvinnuleg lyftistöng
byggðarlagsins, en framkvæmdir félaganna
urðu til þess að auka tekjur félagsmann-
anna, t. d. með vinnslu hráefna, aukinni
vöruvöndun, nýjum mörkuðum o. s. frv.
Þetta eru augljósar staðreyndir, sem blasa
við augum í flestum verzlunarstöðum lands-
ins. Þessi stefna leiddi vitaskuld til þess að
endurgreiðslan um áramót var lægri hlut-
fallstala en meðan minni áherzla var lögð á
fjársöfnun. En það er ekki þar með sagt, að
hagur félagsmannanna hafi ekki batnað eigi
að síður. Það er auðvelt að færa rök fyrir
því, að þessi stefna hafi verið stórkostleg
lyftistöng fyrir afkomu margra byggðarlaga.
Hún verður ekki dæmd og léttvæg fundin
með því að nefna einangraðar hlutfallstölur
um endurgreiðslur á stuttu árabili.
EILDARSAMTÖK samvinnunianna
hafa fylgt þessari stefnu. Þau hafa lagt
áherzlu á auknar framkvæmdir og bætta að-
stöðu á mörgum sviðum. Þau hafa ekki talið
það til hagsbóta fyrir alþýðu manna, að end-
urgreiða hvern eyri við árslok, heldur lagt
kapp á að gera samtökin fjárhagslega sjálf-
stæð og þess megnug að leysa erfið verk-
efni. Þau hafa reist verksmiðjur, sem gera
framleiðsluvörur félagsmannanna verðmeiri
en þær áður voru, þau hafa keypt skip til
þess að flytja vörur að og frá landinu, þau
hafa stofnað ýmis fyrirtæki, sem öll stefna
að því að gera verzlunina hagkvæmari og
veita samtökum fólksins meiri yfirráð yfir
atvinnulífi og framleiðslu en áður var. Allt
þetta hefur tekizt að gera, enda þótt aðstaða
samvinnumanna til þess að starfa í þjóðfé-
laginu hafi verið gerð erfið á ýmsan hátt með
afskiptum og íhlutun opinberra aðila.
Ástandið í landinu hefur ekki verið þannig,
að samvinnuskipulagið hafi haft aðstöðu til
þess að sýna mátt sinn og alla kosti. Það er
fjarstæða að halda því fram, að samvinnu-
skipulagið hafi brugðizt hlutverki sínu hér
á landi á síðari árum. Samvinnufélögin hafa
tekið til meðferðar og lausnar torleyst verk-
efni, til hagsbóta fyrir alþýðu manna. Þau
hafa ekki unnið neinn fullnaðarsigur. Mörg
verkefni blasa við augum. En þegar á heild-
ina er litið þá umgjörð, sem ríkisvaldið hefur
sett um starfsmöguleika þeirra, verður ljóst,
að verulega hefur skilað áfram og margt
hefur áunnizt með samvinnu, sem ekki hefði
verið unnt að framkvæma með öðrum hætti.
AÐ ER skammsýnt að líta á fáar tölur
eins eða tveggja ára og gera þær að
allsherjar mælistiku á stefnur og framfarir.
Ekkert þeirra rekstrarkerfa, sem rætt hefur
verið um, þolir slíka meðferð. Væri auðvelt
verk að ræða reynsluna af ríkisrekstri hér á
landi og „sanna“ á þann hátt, að hann hafi
hrapallega brugðizt vonum manna. Sam-
vinnumenn telja, að starfsemi samvinnufé-
laganna á liðnum árum hafi sannað mátt
samvinnuskipulagsins til þess að lyfta lífs-
stigi fólksins. Þeir líta þá ekki á eitt byggð-
arlag eða eitt ár, heldur á allt þjóðfélagið á
löngu tímabili. — Ekkert hefur komið
fram í þeim umræðum, sem orðið hafa um
rekstrarkerfin, sem gefur ástæðu til að efast
um, að unnt sé að halda þessari sókn áfram
undir merkjum samvinnustefnunnar. Þvi
fleiri, sem skipa sér undir þau merki, því
greiðsóttari verður leiðin.
SAMVINNAN
Útgefandi:
Samband íslenzkra
samvinnufélaga
Ritstjóri:
Haukur Snorrason
Afgreiðsla:
Hafnarstrati 87,
Akureyri Sími 166
Prentverk
Odds Björnssonar
Kemur út einu
sinni í mánuði
\rgangurinn kostar
kr. 25.00
44. árg. 8- hefti
Ágúst
1950
2