Samvinnan - 01.09.1950, Page 12

að syngja fyrsta sálminn af sálmabók-
um sínum, af mikilli hrifningu, en
þegar kom fram í verkið, varð undrun-
in hrifningunni yfirsterkari, því að
þau týndu laglínunni, og sögðu hvert
við annað: „Hvað er maðurinn að
fara?“ Ein hefðarfrúin heyrðist segja
þessi orð: „Drottinn sé með oss, þetta
er áreiðanlega léttúðug ópera“!“
t SKAPGERÐ þessa manns, sem um-
bylti tónlist samtímans og hafði
mikil og víðtæk áhrif á allt tónlistarlíf
framtíðarinnar, var að finna undur-
samlegt jafnvægi í milli höfuðs, hand-
ar og hjarta. Frá hjartanu rann ákaf-
inn í túlkun og ákallið til hjartna ann-
arra, sem eru svo áberandi í list hans.
Frá heilanum kom hin dásamlega
kontrapúntíska kunnátta, í fúgunni og
öllum öðrurn tegundum polyphonískr-
ar tónlistar. Og fimleiki og snilld
handa hans vakti undrun samtíma-
mannanna, sem höfðu einhvern skiln-
ing á hinni fullkomnu tæknikunnáttu
hans. Hann var ágætur harpsicord- og
orgelleikari og lék sér þaraðstefunum.
Margar dásamlegustu og djörfustu lag-
línur hans eru komnar frá þessum
stefjaleik.
Enn í dag, þrátt fyrir alla þá miklu
tækniframför, sem orðið hefur með
rafmagnssambandi nótnaborðsins og
fótstigsins á orgelinu annars vegar og
pípnanna, sem framleiða tónana, hins
vegar, er það ekki á færi annarra en
færustu meistara að ná tökum á orgel-
verkum hans og túlka hinn marg-
brotna tónaboðskap þeirra. Á dögum
Bachs hljóta þessi orgelverk að hafa
þótt ákaflega erfið vegna hins ófull-
komna útbúnaðar á orgelumíþádaga.
Jafnframt hlýtur hann að hafa verið
meistari í að leika á celló og fiðlu, því
að tónverk þau, sem hann hefur samið
fyrir þessi hljóðfæri, sýna svo mikinn
skilning á möguleikum þeirra og eðli,
að aðeins mjög snjall celló- og fiðlu-
leikari getur hafa verið þar að verki.
Og enda þótt tæknilegar framfarir hafi
líka orðið í þessum hljóðfæraleik síð-
an á dögum Bachs, er það ekki á færi
annarra en snillinga nútímans að
skilja og túlka verk hans fyrir þessi
hljóðfæri.
Að eðlisfari var Bach sambland
óbrotinnar hófsemi, iðni, glaðlyndis,
tilfinninganæmi, forvitni og mikils
skapþunga, sem er einkenni hins full-
komna listamanns.
EGAR HANN starfaði með kór
sínum og hljómsveit, skapaðist
tónverkið í huga hans, hann ritaði
verkið á blað, skrifaði út raddirnar, og
æfði það síðan með söngvurum og
hljóðfæraleikurum. Þegar einhver tón-
listarmaðurinn var kærulaus í starfi
sínu, gat Bach verið harðhentur. Sum-
ir kölluðu hann þrákálf og smásál, en
sannleikurinn er, að hann bað aldrei
um neitt fyrir sjálfan sig, heldur að-
eins um tækifæri til þess að flytja tón-
ana á sem fullkomnastan hátt.
Hugsjón sú, sem hann helgaði líf
Johann Sebastian Bach.
sitt og allt starf af fullri staðfestu og
einlægni, varð oft til þess að hann
komst í andstöðu við þá, sem yfir hon-
um áttu að segja, er þeir reyndu að
þrýsta honum til þess að játast miðl-
ungsmennskunni í tónlistinni. Eitt
sinn var hann handtekinn af mönnum
hertogans af Weimar, vegna þess að
hann hafði þá hvað eftir annað sagt af
sér starfi sem hljómsveitarstjóri og
organleikari hirðarinnar. í annað sinn
var hann gagnrýndur af söfnuðinum
fyrir að hafa ókunna og grunsamlega
konu til þess að syngja með sér í kirkj-
unni er hann var að æfa sig á orgelið.
Þessi ókunna kona reyndist vera
frænka hans, María Barbara, sem síðar
varð eiginkona hans. í Leipzig, þar
sem hann dvaldi lengst ævi sinnar, var
liann forstöðumaður tónlistardeildar
Tómasar-skólans. Það féll í hans verka-
hring að æfa og stjórna drengja- og
karlakórum í fjórum kirkjum borgar-
innar. Kirkjuráðsmennirnir leyfðu
honurn hins vegar ekki að ráða nægi-
legan mannafla til kóranna, og stund-
um réðu þeir sjálfir menn í kórana, af
persónulegum ástæðum, enda þótt
þessir kórfélagar hefðu hvorki söng-
rödd né tónlistarhæfileika til að bera.
Bach mæddi yfirboðara sína rnjög með
kröfum um betri starfskrafta.
j ÞESSU ANDRÚMSLOFTE sem
| oftast var honum andstætt, og við
þessi skilyrði skapaði Bach flest mestu
snilldarverk sín. Má þar einkum nefna
kirkju-kantöturnar, en þær urðu 295
■talsins (93 þeirra eru nú glataðar með
öllu). Á þessum árum skrifaði hann
vini sínum um erfiðleikana í Leipzig
á þessa leið: „Yfirboðarar mínir hér
eru undarlegar manneskjur og hafa
ekki nema mjög takmarkaðan skilning
á tónlist. Afleiðingin er, að eg á að
mæta sífelldu andstreymi, afbrýðisemi
og jafnvel ofsóknum."
Stundum hafði tilveran þó bjartari
liliðar. Þegar Bach fór til Berlínar til
þess að heimsækja son sinn, Karl
Philip Emmanuel, bauð Friðrik mikli
honum til hallar sinnar og gerði mót-
töku hans mjög virðulega. Konungur
sýndi honum öll harpsicord sín og bað
liann að leika þá þegar upp úr sér sex-
falda fúgu yfir stef, sem konungur
hafði samið. Bach settist þegar við
hljóðfærið, og til undrunar fyrir kon-
ung og hljómsveitarmenn hans, lék
hann þar skínandi fagurt verk yfir
konungsstefið. Síðar ritaði hann það
upp og endurbætti og sendi Friðriki
og kallaði það „Tónafórn".
ÓNLISTARÁHUGA og hæfileik-
ar voru áberandi í ætt Bachs. Ætt-
rnenn hans í marga ættliði höfðu verið
tónskáld, orgelleikarar, strengjaleikar-
ar eða blástursleikarar. Sumir ætla, að
einn af forfeðrum hans hafi verið Veit
Bach, lútherskur vefari, sem flýði frá
Ungverjalandi til Þýzkalands í lok
12