Andvari - 01.10.1965, Blaðsíða 86
176
MARTIN A. HANSEN
ANDVARI
hinn véhelga heim. Það er leyndardóm-
urinn: með þessum hætti kveður minn-
ingin menn inn í stofuna til hinna mann-
anna.
Lesanda nútimans finnst oft eitthvað
tilviljunarkennt og því sérstaklega óvænt
við þessi smáatriði. Jafnvel hin frægu
tilsvör við brennuna á Bergþórshvoli virð-
ast undarlega hirðuleysisleg. Þótt ein-
staka atriði frásagnarinnar hafi orðið liér
samfrosta, bundin lögmálum söguljóðsins,
jafn ströngum lögmálum ískristallanna,
og því er tign sögunnar slík, að við ekk-
ert verður jafnað. En nútímalesanda getur
orðið torsótt að káfa niður í bálið í minn-
ingadjúpinu, þaðan sem þessum eldi-
bröndum er þeytt upp í hinn kalda heim
orðanna. Kannski verður honum það til
trafala að hann er orðinn vanur þeirri
listrænu kennd nútímans, sem nýtur þess
að fylgjast með hinum nosturslega við-
búnaði nútímahöfundar áður en hann
nálgast áherzluatriðin og staldrar þar.
Sögurnar hafa engan viðbúnað. Þær doka
ekki við smáatriðin. Þau eru ekki heldur
áherzluatriði. Þótt jafnvel stundum megi
kenna jarðhræringa í frásögninni, al-
gleymis sögumannsins, er skilningur sagn-
anna á hinum átakanlegu einstöku atrið-
um fremur siðrænn að eðli en fagurfræði-
legur. í siðfræði sögunnar gegna þau ekki
æðra hlutverki en hinar efnisríku orustu-
lýsingar og þurru réttarfarsfrásagnir. En
raunar nær sýn sögunnar oft meiri dýpt
en siðfræði hennar.
Hún hvílir í gamansemi, sem er ekki
á öndverðum meið við hið geigvænlega
og fær þrifizt í grannskap við hið harm-
sögulega. Hún er eðli hinnar skapandi
minningar. Minningin nær allt til hins
stjórnandi afls í heimsskipaninni. Þegar
hugurinn hvarflar til kyrrðarinnar, hinna
háu loftsala myrkursins, sem hvíla yfir
Bergþórshvoli þá stund áður en brennu-
vargarnir koma úr felum, þá verður
ljóst, að í þessum heimi hefur hin guð-
dómlega tortiming haslað sér völl. Allt
er hér stórfellt í sniðum og harmsögulegt.
Þessir menn sem eru dæmdir til að tor-
tímast vegna þess að þeir eru vígðir hinu
gamla, þeir eru oss nákomnir. Allt i einu
verða heimsslit í hjarta hlustandans og
hjarta hans kólnar og hvítnar af hélu
sorgarinnar.
Áhrif Ólafs-skurðgoðsins. Virðist verð-
ugt rannsóknarefni. Hér aðeins til ábend-
ingar.
Þegar sögurnar jaðra hina norsku Ólafa
tekur kompásnál skáldskaparins oft að
titra. Fyrir framan segulinn. Mest þegar
það er Ólafur helgi. Frá stóli hans og
valnum þar sem hann féll streymir orka
til sögumannanna á hinni harðbýlu eyju,
og þeir veita þessari orku áfram inn í
persónur og atburði, sem geta verið eldri
en hann.
Gunnar á Hlíðarenda var fallinn þegar
Ólafur var enn barn að aldri. En þótt
sögurnar séu smásmugulegar varðandi
tímatalið á ytra borði láta þær það sig
engu skipta á því innra. Gunnar er sjálf-
sagt ekki tilbúningur, en skáld hefur
skapað hann svo um munar sem persónu
í sögunni og án nokkurra umsvifa gefur
það honum alla hina göfugustu karl-
mannskosti Ólafanna, og það sem meira
er: hann felur Ólafsandann í hegðun
hans og örlögum.
Það er ekki hugmynd eða trú í Gunn-
ari, en það er leysing í frumpörtum sálar
hans. Söguskáldið er ekki áróðursmaður.
Hafi hann boðskap að flytja gerir hann
það sem listamaður. í Gunnari birtist
hinn nýi andi í hiki á undan athöfnum,
þótt hann virðist fæddur athafnamaður, í
furðulegum viðutan brag, Gunnar geng-
ur um í sögunni með fjarrænt blik í aug-
um — í hinni djúpu andúð þessa óvið-