Fálkinn - 02.12.1963, Side 22

Ííslenzk frasogn eftir Jón Gíslnson
*
(7tilegmmenn
ú fgötlum
agf ffuit í fgötu
v
'I m aldamótin 1800
bjuggu í Heysholti á Landi í
Rangárþingi hjónin, Helgi Er-
lendsson og Sigríður Þorkels-
dóttir. Þau áttu margt barna
Og voru heldur fátæk, en kom-
Ust þó af, án þess að þiggja af
fiveit. Börn Heysholtshjóna
kurfu að heiman jafnóðum og
þau komust upp, fóru í vist eða
Vinnumennsku í nágrenninu
eða í nærliggjandi sveitir. Með-
al barna Helga og Sigríðar, var
Sveinn, er Erlendur var heit-
inn. Hann er talinn 9 ára árið
1801, þegar manntalið er tekið.
Hann er því fæddur um 1792.
Erlendur var snemma hinn
gervilegasti á allan vöxt og til
burða og vinnu. En fljótt bar
é því, að hann væri undarleg-
ur í háttum, einrænn og dulur.
En margt varð um örlög hans
á þann veg, að þetta ágerðist.
Af Erlendi verður sagt nokkuð
í þessum þætti.
Á æskuárum Erlends í Heys-
holti, voru miklir umbrota- og
ólgutímar. Landið mátti heita
að mestu aðdráttarlaust um
árabil, meðan Napóleonsstyrj-
aldirnar geisuðu. Á þessum ár-
Um dróst ísland í fyrsta skipti
að verulegu leyti inn í heims-
atburðina. Það var ekki lengur
fjarri þjóðbraut stórþjóðanna.
Að sjálfsögðu fylgdist íslenzkt
alþýðufólk lítt með þeim at-
burðum, er gerðust út í heimi,
nema að því leyti, að afleiðing-
arnar bitnuðu á hag þess og
varð að biturri reynslu, er bjó
Um sig í hugum þess í nokkra
ættliði. Það hafði lengi loðað
við hina dönsku Aldinborgar-
konunga, er ráðið höfðu ríkj-
tnn í Danaveldi, síðan um mið-
bik 15. aldar, að þeir voru lítt
til fjármála gefnir, þrátt íyrir
það, að þeir sópuðu saman
ógrynni fjár úr skattlöndunum,
jafnt af íslandi, Noregi og víð-
ar. Danska yfirstéttin lifði í
nokkurs konar stórveldsdraum-
um, kaus sízt að hafa samvinnu
við þær þjóðir, sem þeim var
hollast, en leitaði til þeirra, er
leiddu til skelfingar og jafnvel
á þrep kreppu og hruns. Svo
varð í byrjun 19. aldar.
anski
konungurinn,
hóf samvinnu við hinn volduga
Frakkakeisara, Napóleon mikla,
og tók að nokkru hlutdeild í
tilraunum hans að gerast hæst-
ráðandi í Norðurálfu, að for-
dæmi einvalda miðalda. En áð-
ur en langt um leið, varð ann-
að ríki voldugra Frakklandi í
Evrópu, og bar siguorð af Dön-
um. Bretar hertóku Kaup-
mannahöfn árið 1801, og í ann-
að sinn árið 1807, án þess, að
Danir fengju rönd við reist.
Enda er þeim annað betur lagið,
en að verja land sitt og borgir
í styrjöld, eins og oft hefur
berlega augljóst orðið á seinni
öldum.
Það þykir ef til vill undar-
legt við fyrstu sýn, að atburð-
ir suður við Eyrarsund og á
víðlendum Norðurálfu, skipti
máli fyrir örlög fátæks sveins
um aldamótin 1800 uppi á
Landi í Rangárvallasýslu. En
svo er það samt, og skal það
rakið að nokkru.
Verzlunarmál fslendinga
höfðu um langan aldur verið
í hinum mesta ólestri eða allt
frá því, að einokun komst á
hér á landi árið 1602. Verzlun-
arskipulagið, er hinir dönsku
einokunarkaupmenn mótuðu í
upphafi einkokunarinnar, var
hið herfilegasta. Landinu var
skipt í verzlunarumdæmi, og
urðu íbúar þeirra að verzla á
einum stað, er þeim var skikk-
að. Til dæmis áttu allar sýsl-
urnar þrjár, Árnes-, Rangár-
valla- og Vestur Skaftafells-
sýsla að sækja verzlun til Eyr-
arbakka. Og meira að segja,
um skeið að reka sláturfé sitt
til Hafnarfjarðar. Að vísu
verzluðu vertíðar- og útróðr-
armenn úr austanverðu verzl-
unarumdæminu talsvert í
Vestmannaeyjum, því að danski
einokunarkaupmaðurinn þar,
var skyldur að hafa opna búð
annað veifið á vertíðinni. En
slík verzlun var ekki svo mikil
að neinu verulegu munaði.
Bændur úr austurhluta
Rangárvallasýslu og úr Vestur
Skaftafellssýslu, kvörtuðu tíð-
um undan því við yfirvöldin,
hve erfitt væri að sækja verzl-
un til Eyrarbakka. Þessar kvart-
anir báru ekki árangur fyrr en
1783. Þá var stofnað útibú
frá Vestmannaeyjaverzzlun í
Bakkahjáleigu í Austur Land-
eyjum. Þangað áttu að sækja
verzlun, auk Vestur Skaftfell-
inga, bændur úr Eyjafjalla-
sveit, Fljótshlíð, Hvolhrepp og
úr Landeyjum. Þetta útibú varð
þessum sveitum til mikils hag-
ræðis og hagsbóta, þrátt fyrir
það, að sama ár og það var
stofnað, yfirdyndi ein hin mesta
plága um alla sögu, Skaftáreld-
arnir.
að fríhöndlunin
hófst, var fyrst í stað haldið
áfram verzlun í.Bakkahjáleigu,
og virðist þar hafa verið rekin
verzlun, þangað til siglinga-
teppu Napóleonsstyrjaldanna
fór að gæta. En þá lagðist verzl-
un þar niður og hefur ekki verið
22
fXlkinn
rekin síðan. Það virðist í sjálfu
sér allfurðulegt, að á þessum
tima, skyldi vera hægt að flytja
vörur úr Vestmannaeyjum upp
í Landeyjar, þegar þess er
gætt, að landsmenn voru mjög
illa búnir skipum og bátum.
En á því er skýring nokkur. í
Landeyjum voru betri skipa-
smiðir en annars staðar. Þar
var skipasmíði iðkuð af fornri
erfð og kunnáttu. Útgerð var
talsverð við Landeyjasand og
undir Eyjafjöllum á þessum ár-
um. Stærri skipin leituðu síð-
ari hluta vertíðar til Vest-
mannaeyja og voru gerð þar út
til vors. Landeyingar og Fjalla-
menn voru því þaulvanir
Eyjaferðum og gjörþekktu sjó-
lag og allar aðstæður við hina
sollnu strönd Landeyjanna.
Skipakostur var líka góður og
traustur. Eftirtektarvert er, að
eftir að verzlun lagðist niður í
Bakkahjáleigu, leituðu nokkrir
kunnir skipasmiðir úr Landeyj-
um og fluttust til Suðurnesja.
Enda varð það svo, að fyrri
hluta 19. aldar, eru beztu skipa-
smiðir Suðurnesja ættaðir úr
Landeyjum. Einnig má geta
þess, að bezti og þekktasti
skipasmiðurinn í Vestmanna-
eyjum, um og eftir miðbik 18.
aldar, var úr Landeyjum ætt-
aður. Það var Guðmundur í
Þórlaugargerði, er smíðaði hina
miklu kirkju á Breiðabólsstað í
Fljótshlíð í tíð síra Högna
Sigurðssonar prestaföður.
1 rátt fyrir illt árferði
fyrst í stað, eftir að verzlun
hófst í Bakkahjáleigu, batnaði
verzlun Rangæinga stórlega.
Það var hvorttveggja í senn, að
bændur gátu sótt þangað og
flutt vörur sínar þangað með
hægara móti en til Eyrarbakka.
Með fríhöndlunarskipuninni
árið 1787, voru danskir pening-
ar lögleiddir á íslandi, jafnt
slegin mynt sem bankaseðlar,
Hagsýnni bændur færðu sér
það í nyt, og gátu oft á tíðum
haft talsvert af peningum
heima til geymslu í kistuhandr-
aða, að loknum viðskiptum við
kaupmenn. Þetta var í fyrsta
sinn, síðan á þjóðveldisöld, að
skotsilfur nokkuð var í eigu al-
mennings í Rangárþingi. En
gjaldmiðill þessi reyndist fall-
valtur eins og brátt verður
sagt.
Eftir að Bretar hertóku
Kaupmannahöfn í síðara skipt-
ið 1807, varð danska ríkið nær
þv* gjaldþrota. Gengishrun