Vikan - 02.03.1961, Qupperneq 8

GUÐMUNDUR JONATAN GUÐMUNDSSON
„SJÁLFRENNINGURINN“.
BIFREIÐIN býður upp á marg-
vísleg ævintýri. Unga fólkið
hefur eignast hana og jafnvel
gamalt fólk á sínar skemmti-
legustu minningar í sambanrli við
hana. Þeir, sem færldir eru rétt eftir
siðustu aldamót, tóku bifreiðinni
tveim höndum á unglingsaldri,
dreymdi um hana, en grunaði varla
að þeir myndu nokkru sinni verða
svo öflugir, að þeir gætu sjálfir
eignast slíkt farartæki. í hæsta máta
vonuðu þeir, að þeir yrðu einhvern-
tíma svo miklir heldri menn, að
þeir fengju að sitja i bifreið dálit-
inn spöl. — Þessir menn og eldri,
minnast þess að i bernsku bifreið-
anna, um 1913 og næstu árin þar
á eftir, var hún kallaður „sjálf-
renningur“ og það fylgdi þessum
„sjálfrenningi“ ekki aðeins aðdáun
heldur og einnig ótti. Einn af rit-
höfundum þjóðarinnar hefur gefið
greinagóða lýsingu á því, er fyrsta
bifreiðin kom í þorpið þar sem hann
ólst upp. Koma hennar hafði verið
boðuð og fólkið var fullt eftirvænt-
ingar. Þegar til þessa furðutækis
sást — í rykskýi — í allmikilli fjar-
lægð, fór fólk að týnast út úr kot-
unum. Enginn þorði út á þorpsgöt-
una, en allir röðuðu sér innan grjót-
garðanna og skimuðu óttaslegnir i
austurátt þangað, sem von var á
að „sjálfrenningurinn“ kæmi. Og
loksins kom hann, rann áfram án
þess að nokkuð drægi liann eða ýtti
á eftir honum. Annað eins hafði
aldrei sést. Deilur risu upp um nafn
þessa nýja tækis og „sjálfrenning-
urinn“ hvarf úr sögunni, en „bif-
reiðin“ kom i staðinn, þó að „bíll-
inn“ hafi orðið fjári lífsseigur.
Síðan þetta var, eru aðeins liðin 47
ár. Það er ekki langur tími, en hann
nægir til þess að „sjálfrenningur-
inn“ liefur skapað þúsundum manna
örlög, breytt öllu og umsnúið, gert
menn flugríka og fátæka, bætt
heilsu manna og slasað, limlest og
drepið svo að okkur hrýs hugur
við. Bifreiðin hefur jafnvel gert
menn að kóngum. Áður hefur Ald-
arspegill Vikunnar gegnumlýst þrjá
bilakónga: Egil Vilhjálmsson, Krist-
ján Kristjánsson og Steindór Ein-
arsson. Það eru ólíkir menn, sinn
af hverri sort, en kóngar samt.
Og nú skal ljósinr beint að þeim
þriðja sem sumir kalla Bílakóng-
inn á Klapparstíg: Guðmundi
Jónatan Guðmundssyni, sem segja
má að hafi skotið upp á við-
skiptahiminn Reykjavíkur eins og
spútnik á örfáum árum, þotið
upp af sínum „banabeði“ af þvi að
hann neitaði að viðurkenna stað-
reyndir.
FYRSTI HVERGERÐINGURINN.
INU SINNI dreymdi nokkra
framkvæmda- og hugsjóna-
menn um það, að í Hvera-
gerði í Árnessýslu risi upp
myndarlegur iðnaðarbær. Þá hafði
lítið verið talað um garðrækt, nema
kartöflur og rófur, en því meir um
nauðsyn þess að vinna íslenzka ull,
að setja upp tóvinnuvélar og vef-
stóla erlenda og vefa þar allt, sem
hægt væri úr ullinni, til þess að
ldæða islenzkar konur og karla ut-
ast sem innst. Þessi draumur varð
til þess, að nokkrir menn bund-
ust samtökum, keyptu tóvinnuvélar
frá öðrum löndum, byggðu hús við
Reykjafoss í Varmá og settu þar
upp vélarnar. Meðal þessara manna,
og að líkindum helzti framkvæmda-
maðurinn og stærsti hluthafinn, var
Guðmundur Jónsson frá Hrauni i
Ölfusi. Hann flutti í nýja húsið við
Reykjafoss, valdi vefnaðarverk-
smiðjunni nafn og gerðist forstjóri
hennar. Hann var kvæntur Jónínu
Árnadóttur frá Stokkseyri, og 28.
okt. 1903 fæddist þarna fyrsta barn-
ið i Ilveragerði, fyrsti borgari
Hveragerðis: Guðmundur Jónatan.
En Hveragerði var reyndar ekki
orðið sérstakt hreppsfélag þá. Hann
getur þvi nú, eftir að Hveragerði
er orðinn svo merkur og lands-
kunnur staður, stært sig af því, að
hann sé fyrsta mannveran, sem
fæddist á þessum stað frá örófi alda.
Ekki stóðst hin nýja verksmiðja
lengi fásinni og vantrú landsmanna,
— og þá fyrst og fremst bænda í Ár-
nesþmgi og á Rangárvöllum, eða
tildurstilhncyingar annarra lands-
manna, sem hefðu átt að kaupa
klæðin, því að eftir skamma hríð
varð að selja vélarnar fyrir tiltölu-
lega lítið verð. Og nýja húsið, sem
fyrsti H\ i rgerðingurinn fæddist 1,
féll í rúst, en enn má sjá stólpa úr
því og undirstöður við fossinn.
Fossinn átti að nokkru að standa
undir runninum, knýja vélarnar,
og mun því vera ein fyrsta tilraun-
in, sem gerð var til þess að beisla
fossaflið, — og á næstu grösum var
nóg af lieitii vatni, livort sem það
var leitt í húsið eða ekki, en að
minnsta kosti var hægt að baka all-
an brauðmat i hverunuin og þvo þá
þvotta, sem þurfti.
Fyrsti H vergerðingurinn dvaldi
ekki lengi á fæðingarstaðnum, en
vel má vera að hann hafi ineð móð-
urmjólkinni drukkið eitthvað í sig
úr skauti hinnar sérkennilegu nátt-
úru, að minnsta kosti hefur skap
hans alla tíð verið ókyrrt, ólga í
því, framkvæmdavilji og nokkurs-
konar upphlaupafýsn, — þar er úð-
inn frá fossinum, og hann hefur
allt frá barnæsku átt í baráttu við
svo mikla bjartahlýju og miðlað úr
eigin sjóði, ef þar hefur nokkuð
verið, en þar hefur ýmist verið al-
ger þurrð eða dálagleg undirstaða,
að aldrei hefur neitt festst lengi
við hann, nema ef til vill hin allra
síðustu ár, eftir að honum varð
ljóst, að þá og þegar gæti hann orð-
ið uppnuminn og yrði þá að hverfa
frá öllu hérnamegin, fyrirvaralaust.
EGAR FAÐIR Guðmundar
Jónatans seldi eignirnar í
Iiveragerði, flutti hann til
Eyrarbakka og gerðist þar
verzlunarmaður. Brátt varð hann
forustumaður i þorpinu, oddviti i
marga áratugi, hæggerður og ró-
lyndur, gjörhugull og hvers manns
hjálparhella svo að jafnvel hrepps-
sjóður var i hættu, enda mikil fá-
tækt og margir sveitarómagar, en
þeir þá eins og börn oddvitans, sem
honum bar skylda til að sjá fyrir.
Þetta er um föður söguhetjunnar
og sagt aðeins til þess að gefa hug-
mynd um þann arf, sem hún hlaut,
þann jarðveg, sem hún er sprottin
upp úr, enda hægt að finna við þá
könnun skýringar á mörgu því, sem
seinna varð um hana.
STRÁKAPÖR.
Þegar Guðmundur Jónatan var
ungur drengur var hann svo óróa-
gjarn og uppáfyndingasamur að
ekkert stóðst fyrir. Hann var ýmist
upp á mýri eða út undir brimgarði,
annað hvort að hjálpa einhverjum,
sem átti bágt eða að fremja stráka-
pör, til ergelsis fyrir þá, sem hon-
um mun hafa fundist, þá stundina,
að ætti að ergja fyrir eitthvað það
sem þeir höfðu gert á hlut einhvers.
Þegar honum óx aldur sullaðist
hann á sjóinn og byrjaði svo
snemma að skvetta í sig, að það var
hreinasta lineyksli í þessu bann- og
bindindis-þorpi, þar sem enginn
sást fullur nema á sumardaginn
fyrsta, þegar stilltir og virðulegir
formenn veltu hver öðrum upp úr
flæðarmálinu og stóðu upp með
sand í hári og vitum, en læddust
daginn eftir meðfram grjótgörðum
skömmustulegir og utan við sig.
Hann reri hjá Jóni í Mundakoti,
sjálfum hreppsstjóranum, föður
Ragnars í Smára. Hreppsstjórinn
skyldi ekkert i sjóveiki drengsins,
sem aldrei hafði verið sjóveikur, og
hélt að óveður væri í aðsigi, sem
hann skildi þó ekki, en réði af sjó-
veikinni, en skýringin var einl'ald-
lega sú, að drengurinn hafði komist
i brennivin kvöldið áður og druklc-
ið frá sér vitið — og timburmenn
og meðfylgjandi velgja fylgdi i kjöl-
farið. Þegar hann var i barnaskóla
var allt á tjá og tundri i kringum
hann. Oft lenti hann i blóðugum
slagsmálum og allt af út úr því að
hann vildi rétta hlut lítilmagna, en
oftast stóð hann þó upp úr þeim
glaður og reifur og fús til sátta.
Enginn strákanna var eins slyngur
og hann í glímu, sérstaklega sveiflu,
og hefur skólabróðir hans sagt að
aldrei gleymi hann Guðmundi
Jónatan skellililæjandi með miklu
stærri raum í viðstöðulausri sveiflu
— hendandi honum frá sér að lok-
um svo að hann lá endilangur og
kotfallinn.
Svo kom billinn. Guðmundur
Jónatan var þá ekki hár í lofti, en
hann langaði að eiga svona sjálf-
renning. Hann þekkti dálítið til vél-
anna í mótorbátunum, en slikar
landvélar hafði hann aldrei séð
fyrr. Hann eignaðist líka snemma
bílskrjóð, vörubíl, og dröslaðist á
honum um þorpið og upp um sveit-
ir, ýmist í vinnu með hann eða á
skemmtireisum svokölluðum upp
uin sveitir. En lítið var að gera
fyrir vörubilinn og þó var allt reynt
til þess að láta fyrirtækið bera sig.
Svo var pólitikin á hinn bóginn og
hún var tímafrek. Hann varð besti
og slægasti „agitatörinn“ og hjó í
hvert sinn, sem þurfti og hitti ná-
kvæmlega naglann á höfuðið. Að
vísu var hann aldrei talinn for-
ystumaður síns flokks á staðnum,
en ef einhverju þurfti að koma fram
meðal þorpsbúa varð fyrst og
fremst að fá Guðmund Jónatan til
þess — og þegar búið var að starta
honum — fór hann á fulla ferð.
ANN reyndi allt. Og hann
keypti vélbát og gerði hann
út og var sjálfur formaður.
Hann lá fyrir utan brim-
sundin á Eyrarbakka, eldsnar í
hugsun, eldfljótur í handtökum, en
alltaf lielzt um of djarfur þó að
aldrei yrði að slysi á mönnum.
Hann sullaðist inn úr á siðasta lagi.
Og þegar inn úr var komið, og hann
var búinn að lita um öxl á ólgandl
brimið og ófært sundið, þá hló hann
allur — og hlátur hans hefur alltaf
verið þannig, að allir hafa hlegið
með honum. Og hann reri úr Þor-
lákshöfn. — Og þar var sama sagan
sögð. Þrælduglegur, eldsnöggur,
alltaf kátur, en allt að því sjóflón,
rcri oft einskipa, þegar enginn ann-
ar vildi fara út, aflaði mjög vel, en
tefldi á tæpasta vað, djarfari til
tækifæranna en flestir ef ekki allir
aðrir. Og varð svo undarlega láns-
samur, að aldrei hlekktist honum
á. Menn hristu þá.oft hausana yfir
„lielvítis glannaskapnum í Gvendi
Jónatan“. —
YFIRMAÐUR PÖRUPILTA.
N SVO varð hann allt i einu
heldri maður, og eiginlega án
þess að liann hefði nokkurn
tima látið sig dreyma um það,
að hann gæti orðið heldrimaður,
eða embættismaður, ef menn vilja
heldur nefna það svo. Vinnuhælið
á Litla Hrauni stóð þarna. Það hafði
byggst með þeim hætti, að lækna-
stríð hafði geysað i þorpinu og ann-
ar helmingurinn ætlaði sér að
byggja spítala handa þeim lækni,
sem hann vildi hafa um kyrrt —
og þá á móti þeim lækni, sem
stjórnarvöldin fyrir sunnan höfðu
slcikkað upp á Eyrbekkinga. En svo
hjaðnaði stríðið — og „spítalinn“
stóð eins og tálguð beinagrind. Þá
kom Jónas frá Hriflu og gerði hann
að fangelsi. Þarna stóð fangelsið
B VIKAN