Vikan - 04.08.1966, Blaðsíða 23

mörkuð verður sú greinargerð, og ber margt
til. í fyrsta lagi, miðlungi mikill sögumaður
og aðal sögupersónan fædd fyrir tæpum
160 árum. Hér er fátt, sem vísar veg til við-
burða hins daglega lífs, hins venjulega, en
hljóðláta alþýðumanns á tímabili því, sem
hér um ræðir. Kirkju- og húsvitjunarbækur,
þær sem til eru, má segja að séu heldur fá-
orðar um þá einstaklinga, sem þar er getið.
Þó eru þær oftast höfuð heimildir, svo langt
sem þær ná, um hinn óbrotna alþýðumann
síðari alda, t.d. um aldur, heimilisföng og
stöðu. Heimildir þær um Úlfhildi, sem er
að finna í nefndum bókum, svo og nokkrum
manntölum frá nítjándu öld, er það helzta,
sem ég hefi að styðjast við um lífsstarf
hennar fram um 1880. Eftir það, hefi ég
orð foreldra minna, svo og nokkurra ann-
arra, sem voru Úlfhildi þá nákunnastir.
Nú er ekki lengur til þessa fólks að leita.
Það var ekki fyrr en iöngu eftir daga alls
þessa fólks, að ég fór að hugsa um að minn-
ast að nokkru þessarar æskuvinkonu minn-
ar, og að mestu þá um seinan. Það er ekki
fyrr en langt er liðið á hinn níunda tug nítj-
ándu aldar, að ég get farið af eigin reynzlu,
að segja lítillega frá Úlfhildi. Þótt ég væri
þá ungur að árum, leikur enn, eftir hálfan
sjöunda áratug frá dauða hennar, svo skær
birta og ljúfur ylur um nafn hennar, orð
hennar og gerðir, frá þeim fáu árum sem
leið okkar lá saman, að ekki fölnar, svo
lengi sem ég minnist manns.
Það eru því þessar minningar, sem hljóta
að verða ívaf í þessum þætti mínum um
Úlfhildi.
Ölfhildur var fædd 1806 eða 7, að
Suðurkoti í Grímsnesi. Foreldrar:
hjónin Halldóra Erlendsdóttir og
Andrés Bjarnason, bæði upprunnin
í Grímsnesi. Ung hefur Úlfhildur far
ið úr foreldrahúsum, því 1824 er hún
orðin vinnukona í Skálholti, og þar virðist
hún hafa verið í vinumennsku til ársins
1837. Hún kemur því í Skálholt 27 árum
eftir fráfall Hannesar Finnssonar biskups,
er síðastur biskupa sat Skálholtsstól. Eftir
1837, finnst hún skrifuð sem vinnukona á
tveimur bæjum í Biskupstungum, Reykja-
koti í Torfastaðasókn og Holtakotum í Út-
hlíðarsókn. Á árunum milli 1850—55, flyzt
Úlfhildur úr Árnessýslu, vestur yfir heiðar,
þar eð 1856 er hún orðin bústýra að Klappar-
holti í Mosfellssveit, hjá Vigfúsi Vigfús-
syni úr Biskupstungum. Klapparholt mun
hafa verið tómthúsbýli norðan Hólmsár,
gegnt Rauðhólum. Býli þetta átti sér ekki
langan aldur, þar eð nokkru fyrir aldamót
voru þar tættur einar, og eru nú löngu
horfnar. Árið 1855 eða 56, tók Vigfús þjóð-
jörðina Ás í Bessastaðahreppi, (síðar í
Garðahreppi), til ábúðar. Þar bjuggu þau
Vigfús og Úlfhildur til ársins 1882, að Vig-
fús lét af búskap, þar eð hann var þá að
missa sjónina að fullu. Þar með lauk sam-
vistum Úlfhildar og Vigfúsar, eftir um 30
ára búskap, ávallt við lítil efni. Aldrei gift-
ust þau, og dóu bæði barnlaus.
Ekki er ólíklegt, að svo hafi eigur þeirra,
það litlar voru, verið af þeim gengnar á
síðustu búnaðar árum, að lítill eða enginn
varasjóður hafi þar verið til að grípa, þegar
elli og líkamlegur heilsubrestur höfðu undir-
tökin í lífi þessarra öldnu einstæðinga. Fyrir
þeim Vigfúsi og bústýru hans, Úlfhildi, var
því aðeins „í eitt hús að venda“, og það var
þeirra framfærslusveit, sem þá var, Garða
og Bessastaðahreppur. Úlfhildur óskaði eftir,
að fá að vera kyrr á jörðinni hjá foreldrum
mínum, og varð það svo, en Vigfús fór eitt-
hvað í næsta nágrenni.
Þrátt fyrir þau sjötíu og sex ár, sem Úlf-
hildur hafði að baki, var hún vel ern og
heilbrigð á sál og líkama. Heyrn og sjón
lítt skert, svo að án gleraugna las hún til
síðustu stundar. Minni hennar og frásagnar-
list í bezta lagi. Aldrei sá ég Úlfhildi skipta
skapi, svo jafnlynd var hún og dagfarsprúð.
Þrifin var hún og gekk þokkalega til fara,
þótt föt hennar væru stundum snjáð eða
bætt. Úlfhildur var gott og skemmtilegt
gamalmenni.
Aidrei féll Úlfhildi verk úr hendi á rúm-
helgum dögum. Almenna hvíldar og helgi-
daga las hún í bókum sínum, einkum hús-
lestrarbókum, sem hún átti frá búskapar-
árum þeirra Vigfúsar, en hann hafði ekki
lengur þeirra not, sökum blindu, sem áður
er á minnst.
f húsvitjunarbók sóknarprests þeirra, þeg-
ar þau voru í Klapparkoti, er þessi athuga-
semd: „Bæði vel lesandi, og nægur kostur
guðsorðabóka."
Fram eftir árum Úlfhildar hjá foreldrum
mínum, fór hún, vor og sumar, nokkuð til
útivinnu, svo sem við túnvinnslu, og við
þurrhey á túni, o. fl. léttari útistörf. Illa
undi Úlfhildur iðjuleysi, hafði aldrei á það
vanizt. Móðir mín varð því alltaf að hafa
eitthvað á reiðum höndum handa henni
til að hafa á millum handa, og varð það
aðallega tóskapur alls konar, annað þó held-
ur en prjón. Til þess að fara með prjóna
taldi hún sig of dauffingraða.
Eftir að ég fór að muna Úlfhildi, minnist
ég hennar lang oftast við kamba og rokk.
Þegar faðir minn og vinnumaður voru
farnir til róðra á vetrarvertíð, frá febrúar-
lokum til 11. mai, tók Úlfhildur að sér að
„ taka í handa fjósinu“, þ.e. að leysa og láta
í launa þá sem ætlaðir voru þeim gripum
sem í fjósi voru. Þetta var venjulega átta
fiórðungslaupar utan smærri kugga, á dag.
Oft hafði hún lokið þessu áður en morgun-
kaffið var drukkið, og þurfti ekkert að leggja
ofan á verk þetta.
Heimakær var Úlfhildur, og fór sialdan
út af bænum, eða svo var það þau ár sem
ég man hana. Þó fór hún á seinustu árum
einu sinni á sumri í heimsókn til fornrar
vinkonu sinnar. Kona þessi var hin þekkta
merkiskona Guðlaug Gisladóttir að Óseyri
við Hafnarfjörð. Þegar hér er komið sögu,
var Guðlaug orðin al blind, en dvaldi hjá
einkadóttur sinni Guðnýju og Haraldi Möller
trésmíðameistara. Hjá Guðlaugu dvaldi Úlf-
hildur góða stund úr deginum, og hafa þessar
fornu vin- og grannkonur, haft margs að
minnast frá þeim árum þegar báðar höfðu
búsforráð en fundir nú svo strjálir. ,.Guð-
laug í Óseyri", en svo var hún venjulega
nefnd, var öll sín búskaparár, það vel efn-
um búin, að hún mun tvímælalaust hafa (í
þeim efnum), gengið næst Þórunni á Hval-
eyri, sem efnuðust var talin kvenna í Gull-
bringusýslu á þeim tíma. En Úlfhidur í Ási
snauð af veraldar auði. Ábýlisjarðir þess-
arra þriggja merkiskvenna, mynduðu lítinn
þríhyrning, og því skammt þeirra á millum.
Það hefur því verið eitthvað annað en lend-
ur og lausir aurar, sem dró þessar konur
hverja að annarri. Sennilegt er, að þar hafi
manngildið ráðið, og hafa eflaust allar þess-
ar konur vitað, að „maðurinn er gullið, þrátt
fyrir allt“.
Eitt sinn er ég kom að Óseyri, þá tíu ára
gamall, og kvaddi Guðlaugu, sem þá var
orðin aldin, fékk hún mér göngustaf sinn,
sem hún hafði notað á meðan hún var að
verða blind, en kvaðst nú ekki lengur þurfa
á að halda, þar eð nú færi hún ekki út fyrir
dyr nema einhver leiddi sig. Hún bað mig
fá Úlfhildi stafinn, og bað að hún notaði
hann næst þegar hún heimsækti sig. Þetta
var léttur en traustur forn krókstafur, hóf-
lega langur fyrir hvora sem var, en báðar
voru konur þessar fremur lágvaxnar, en
þéttar á velli.
Þegar ég afhenti Úlfhildi þessa vinargjöf,
sem í augum fjöldans myndi hafa verið talin
vægast sagt, lítils virði, en hin blinda vin-
kona var búin að handleika svo oft, þá brá
fyrir hryggðarsvip í augum Úlfhildar, sem
enn sáu það sem þær báðar sáu fyrir svo
stuttu .Þegar hún hafði farið mjúklega
höndum um stafinn, varð svipur hennar
aftur biartur. Þá var, sem hún hefði alla
tryggð hinnar blindu vinkonu milli handa.
Og nú var að finna þessu sýni- og áþreif-
anlega tákni þessa dýrmæta eiginleika —
tryggðarinnar — sem öruggastan og viðeig-
andi stað, og það var í horni við höfðalag
hennar.
Seinna vissi ég, þótt ég skildi það ekki
þá, að Úlfhildi fannst, að ekki hefði Guð-
laug getað valið heppilegri milligöngumann
með giöf hennar, heldur en hún gerði er
hún fól mér að færa Úlfhildi stafinn, frem-
ur heldur en fullorðnum manni er ég var
í fylgd með sem Guðlaug þekkti meira en
mig. Verður ef til vill komið nánar að þessu
síðar.
Á ábýlisjörð foreldra minna voru tvær
baðstofur, utan annarra bæjar- og útihúsa.
Önnur stór og háreist, með breiðum og þykk-
um skarsúðarborðum. Allt þurfti að vera
vel viðað, sökum þunga hins þykka torf-
þaks. í þessari baðstofu var stór ofn, einn
hinna svo nefndu vindofna, og voru þá al-
mennt nefndir ónar, sbr. þessar fornu vísu-
hendingar: „Þú færð hið bezta brennivín
baðhitað hér við óninn“, o.s.frv. Ofnar voru
þá næsta fágætir í sveitabæjum, einnig í
kaupstöðum, nema þá hjá embættismönn-
um og kaupmönnum. Vindofnar brenndu
öllu, sem brunnið gat. Baðstofu þessa byggði
faðir minn, fyrsta ár sitt á jörðinni, og var
hún svefn- og aðal íveruhús fjölskyldunnar.
Hin baðstofan, sem var jarðhús, var að öllu
minni, og timburgólf aðeins á milli tveggja
innstu rúmanna. Baðstofa þessi var stæðileg
og vel við haldið. Hún var svefnhús vinnu-
fólksins, svo og Úlfhildar. Austur af henni
var stórt hlóðaeldhús, timburþil á milli, en
Framhald ó bls. 28.

VIKAN 23