Vikan - 23.10.1975, Blaðsíða 25

r
þótt það hljómi sem þverstæða,
þá verður ritskoðun sú, sem listir
búa við þar eystra, meðal annars
til að magna áhuga á þeim.
Rússneskar bókmenntir hafa
ætíð búið við ritskoðun, alla
nítjándu öldina og þá tuttug-
ustu líka. Þessi ritskoðun hefur
auðvitað verið misjafnlega
ströng, en alltaf til staðar. Þetta
hefur haft þær afleiðingar, að
með því að pólitísk umræða og
gagnrýni var torveld í beinum
pólitískum greinaskrifum, hafa
menn I ríkum mæli fundið
henni vettvang í bókmenntun-
um. Á nítjándu öldinni fjöll-
uðu rússneskar skáldsögur gjarna
um unga utanveltumanninn,
sem var í andstöðu við allt í for-
stokkuðu umhverfi sínu. Þessi
ungi maður kynntist kannski
ungri stúlku sem var eins og
óskrifað blað og hafði á hana
mikil áhrif með gáfulegri
beiskju sinni, með þeim tókust
einhverjar ástir, en niðurstaðan
varð alltaf sú, að hann stóð sig
ekki á stefnumótinu, heldur
flýði á einhvern hátt af hólmi.
Svo skrifaði Turgenjev skáld-
sögu, þar sem ungur maður,
sem vel að merkja var búlgarskur
og að búa sig undir að berjast
fyrir frelsi búlgara, hreif ungu
stúlkuna á brott með sér. Menn
lögðu þetta svo út þannig, að í
þessari sk’áldsögu örlaði á nýrri
von - von um, að frelsisbarátta
geti hresst rússneska þjóð við.
Rússar hafa á þennan hátt til-
einkað sér að iesa pólitíska um-
ræðu út úr bókmenntunum, en
hitt er svo annað mál, að rit-
skoðunin kann þá list líka. Eitt
verður líka að líta á, sé bók-
menntaneysla Islendinga og
rússa borin saman; rússar taka
skáldsöguna miklu nær sér en
við og eiga auðveldara með að
samsama sig persónum hennar
og kjörum þeirra.
- Þó hér sé engin eiginleg rit-
skoðun, lenda rithöfundar auð-
vitað iðulega I erfiðleikum við
að koma út bókum hér á landi,
en þeir erfiðleikar eru þá fyrst af
öllu fjárhagslegir. Sé maður
reiðubúinn að láta verk sitt af
hendi fyrir ekki neitt og jafnvel
borga setninguna sjálfur, eins
og hér kemur fyrir. verður hon-
um það ekki til trafala að ráði,
hvað hann er að segja með bók
sinni. Fólk kippir sér ekki svo
ýkja mikið upp við það, sem sagt
er I bókarformi á fslandi núna,
en er ívið viðkvæmara fyrir því,
sem fram kemur I dagblöðum.
Erfiðast er þó að fjalla um við-
kvæm efni í útvarpi og sjón-
varpi. Menn létu sér til dæmis
lítið bregða við hinar firnalegu
grimmu skáldsögur Guðbergs
Bergssonar, sem voru mjög
miskunnarlausar I garð íslend-
inga og einkum þeirrar kynslóð-
arsem nú lifir. Einhverjir hnýttu
að vísu I gróft málfar, og svo-
lítill æsingur var I fólki út af því
að Guðbergur skyldi fá silfur-
hestinn. Seinna er farið til
Grindavíkur með kvikmyndavél
og ungur maður látinn ganga
þar um plássið í leit að menn-
ingunni. Árangurinn er sýndur
í sjónvarpi - allt er tiltölulega
mjög meinlaust og vægt til orða
tekið, engar stórar staðhæfingar
eru viðhafðar, heldur cr myndin
öll meira og minna I spurnar-
formi. Allt verður snælduvit-
laust, og flest blöð eru að
springa af heift af því þetta
kemur fram I sjónvarpi, og ekki
er einúngis fjallað um fiskveiðar,
aflabrögð og fiskverkun, heldur
er tæpt á einhverjum mannleg-
um vandamálum, sem jafnframt
eru pólitísk eins og öll vanda-
mál.
-Er ekki ákaflega eðlilegt, að
sjónvarpsmynd veki meiri við-
brögð en skáldsaga?
-Jú, vitaskuld er það, þar scm
myndin nær til miklu fleiri, en
á þessu sést líka, að menn hafa
bernska og frumstæða afstöðu
gagnvart sjónvarpi, en hins veg-
ar allmikla reynslu af skáldsög-
um. Áhrifamáttur skáldsög-
unnar er miklu minni nú en
hann var til dæmis á árunum
millu 1930 og 1940. Þegar Hall-
dór Laxness skrifaði Sölku Völku
Sjálfstætt fólk og Ljósvíkinginn,
held ég hann hafi átt meiri þátt
I að móta það andrúmsloft, sem
leiddi til þess að sósíalistaflokk-
UFÍnn varð til úr kommúnista-
flokknum og olíuliðinu úr al-
þýðuflokknum en nokkurn tíma
pólitísku foringjarnir - Einar og
Brynjólfur annars vegar og Héð-
inn og Sigfús hins vegar. Þá
var enn þessi tími, þegar skáld-
sagnahöfundar gátu haft ansi
mikil pólitísk áhrif. Nú held ég
það væri sama, hve beinskeyttur
höfundur væri og hve úttekt
hans á þjóðfélaginu væri góð -
hann gæti aldrei haft sömu áhrif
og góður höfundur á þessum
árum.
- Víða í nágrannalöndum okk-
ar hafa rithöfundar breytt um
vinnuaðferðir og I stað þess að
skrifa skáldsögur, hafa þeir
unnið eins konar skýrslur um
ákveðin efni; Sara Lidman
dvaldist I námunum I Norður-
Svíþjóð og skrifaði Gruva um
lífið þar, Göran Palm vann I
verksmiðju I eitt ár og skrifaði
síðan skýrslu um verksmiðjuna.
Þessi alda er að dala núna, en
hún á líklega eftir að hafa mikil
áhrif á þróun skáldsögunnar.
Vinnubrögð sem þessi hafa ekki
verið tíðkuð að ráði hérlendis.
Þó er hægt að benda á leikrit
Svövu Jakobsdóttur Hvað er I
blýhólknum?, sem er I þessum
dúr. Annars hafa íslenskir höf-
undar treyst mjög á brjóstvitið
og andagiftina og sjaldan gefið
sér tíma eða fengið tíma til þess
að gera eiginlega könnun á
sögusviði sínu. Þessa þáttar hef
ég oft saknað I íslenskum bók-
menntum, því sé höfundur til
dæmis að lýsa fjármálaspillingu
I íslensku þjóðfélagi, þarf hann
að vita út í æsar, hvernig farið
er að því að falsa bókhald, fá
lán á fölskum forsendum, bera
fé I nefnd, og þar fram eftir
götum.
- Þú hefur skrifað bókmennta-
gagnrýni allt frá árinu 1962.
Telur þú bókmenntagagnrýni
vera einhvers virði?
- Ég veit ekki hvers virði
gagnrýni er I sjálfu sér, en ég
held allir geti. verið sammála
um, að hún sé framlag til þess
að vekja umræðu um nýjar bæk-
ur. Margir virðast sammála um,
að gagnrýnendur séu ákaflega
miklir óþurftarmenn. Þetta er
skiljanlegt sjónarmið höfunda,
þvl að I fyrsta lagi eru þeir nátt-
úrlega viðkvæmir gagnvart af-
kvæmi slnu, sem er þeirra hjart-
ablóð. í öðru lagi er það skilj-
anlegt vegna þess, að allt mögu-
legt er framleitt á íslandi. Hér
eru framleiddir sokkar, peysur,
niðursuðudósir, bækur og ótal
margt annað, en bækur eru hið
eina, sem fær reglulega gagn-
rýni. Það er því kannski ekki
nema eðlilegt, að höfundum
finnist, að höfð sé I frammi ótil-
hlýðileg afskiptasemi af þeirra
verkum.
- Segja má sem svo, gð best
sé að forðast I gagnrýni þau orð,
sem líkjast einhvers konar eink-
unnagjöf - þetta er efnilegt og
þess háttar. Slíkar einkunna-
gjafir eru að vísu algengastar I
daglegu tali fólks um bækur, en
Þeirgerðu hróp að okkur, , ,þess-
um andskotans kúrístum ”...