Heimir - 01.04.1910, Blaðsíða 15

HEIMIR
i33
MÓNJSMINN
Mónísminn svo nefndi veröur yfirleitt ekki skot5a5ur sem
nokkurt eitt heimspekisskoöanakerfi í þess orös rétta skilningi.
Hann er skoöun á tilverunni, sem hægt er aö byggja margar
mismunandi heimspekiskenningar á; og í raun og veru eru til
margar heimspekiskenningar, sem eru mjög ólíkar hver annari,
en sem, þrátt fyrir þaö, geta allar kallast mónísmi, vegna þess
aö samkvæmt þeim öllum er tilveran í insta eöli sínu eining,
sem allir hlutir eiga aö lokum rætur sínar að rekja til.
Þaö má skifta mónísmanum í þrjár tegundir sarnkvæmt út-
skýringum þeim á tilverunni, sem hann hefir aö bjóöa. I fyrsta
lági er til hugsjálegur mónísmi. Samkvæmt honuin er hugsun
eöa sál dýpsti virkileikinn í heiminum. Efniö er til aöeins sem
framleiösla eöa skapnaöur hugsunarinnar. I ööru lagi er til
efnislegur mónísmi. Samkvæmt honum er þaö efni, sem er
hinn dýpsti virkileiki tilverunnar. Hugsun og sál eru ekki til
nema sem óendanlega smáar og margbrotnar hreyfingar efnis-
legra ódeila í heila og taugakerfi mannsins; og heimurinn er vél,
sein hreyfist sainkvæmt ósjálfráöum innri lögum. Og í þriöja
lagi er til rnónísmi, sem gerir hvorki efni né sál aö hinum dýpsta
virkileika, heldur gerir ráö fyrir að vér getum alls ekki skynjað
hann; hann sé eitthvað, sem efni og sál sé tvær óaöskiljanlegar
hliðar á, eða aö í honum sé sál og efni svo algerlega blandað
satnan, ef svo mætti að oröi komast, aö veröa í raun og veru
eitt og hiö sama.
Mónísminn er vanalega álitinn aö hafa byrjaö meö Spinoza*,
en í raun rértri er hann miklu eldri. Hann finst í heimspeki
Forn-Grikkja fyrir daga Sókratesar og Platós. Elea-heimspek-
ingarnir,** sérstaklega Parmenides, voru rnónistar. Náttúrlega
^Spinona var fæddur 1632 ú Hollandi og varö frægur fyrir lioimspokiskenn-
ingar sínar.
*#Nafnið or dregiö af bænum Plea ú Suður-Italíu, par sem J'essir heimspek-
ingar áttu keima. Parmeniaes var uppi á 6 öld f ,k.