Nýjar kvöldvökur - 01.07.1959, Blaðsíða 26

104
BJARGRÁÐ BÓNDANS í DALNUM
N. Kv.
maður Dalamanna um hálfa öld. Nálega
allan síðari hluta 18. aldar (d. 1803), djúp-
vitur hugsjónamaður, þjóðhollur, og einn
hinn mesti landbúnaðarfrömuður á landi
hér, annar en síra Björn í Sauðlauksdal.
Magnús bjó lengst í Búðardal á Skarðs-
strönd, fékk allauðugt kvonfang, en bætti
stórum við þær eignir með ráðdeild, atorku
og markvísri búhyggju. Af ritfestum heim-
ildum má sjá, að hann hefir ekki lagzt á
kodda værðarinnar, þó að hann fyrir sitt
leyti kæmist í embætti og græddist fé. Magn-
ús skrifáði oft á nóttunni þegar aðrir sváfu,
um hag þjóðar sinnar í blað sitt „Island-
ske Maanedstidender“ og skrifaði á dönsku,
til þess að danska stjórnin gæti kynnzt
skoðunum hans og tillögum. Talið hef-
ur verið, að Magnús væri lögfróður bet-
ur en í meðallagi, en hagfræðingur hefur
hann verið mikill. Framúrskarandi rýninn
um þjóðhagi á öllum sviðum, með eldheitan
áhuga fyrir bættum hag og batnandi tínium,
alls staðar á víðum vangi þeirra ömurlegu
rústa fátæktar og menningarleysis, sem
hvarveina blasti við.
Átjánda öldin var íslendingum sannkall-
aður hörmungatími. Stórahóla (1707) lagði
að velli um 18000 manna, eða sem næst
þriðjung þjóðarinnar. Ovenjuleg harðindi
gengu hér yfir á árunum 1752—1757 eða 8,
af völdum aflaleysis og ísalaga. Fénaður
féll í stórhrönnum, og er svo sagt að um 90
hross féllu þau árin á sjálfu biskupssetrinu
Skálholti. Hvað mundi þá hafa verið hjá
bændunum í byggðum landsins? Geta má
þess að fróðir menn telja, að á umræddu
árabili hafi látizt af harðrétti 8—10 þús-
undir manna. Móðuharðindin dundu yfir
1783. Og svo segir Páll E. Ólason um áhrif
þeirra (Jón Sigurðsson I. hindi): „Svo var
sem loft og láð yrði eitrað fólki öllu og fén-
aði. Allt bar í senn að höndum manna, gróð-
urleysi á landi, hafís á legi, óheilindi í lofti.
Menn sættu sig við að leggja sér til munns
hræ og alls konar hrak og óþverra. Hross
lögðust hvert á annað og átu til bana, átu
mykju, torf og tré, en sauðfénaður ull af
r
sér. A tveimur árum hrundu 9336 manns
að tölu, megin allra af harðrétti. Þá féllu
28013 hross, nautgripir 11461 og 190488
sauðfjár. Þetta fall nam með öðrum orðum
fimmtungi landsmanna, fullum þrem fjórð-
ungum allrar hrossaeignar landsmanna,
fullum helmingi nautgripa og fullum fjór-
um fimmtungum alls sauðfjár“, og ennfrem-
ur segir Páll: „Enn er svo talið, að veturinn
1800—1 hafi fallið fjöldi nauta og lnossa,
cg um 80 þúsund sauðfjár. Síðan hófst eigi
miklu síðar hin langvinna styrjöld með Dön-
um og Englendingum, er olli íslendingum
miklum örðugleikum, og víða kom til veg-
ar hinu mesta harðrétti.“ Já, þetta segir
Páll E. Ólason einn af okkar allra merkustu
sagnamönnum.
Þegar Magnús Ketilsson bjó í Búðardal
ritaði hann með öðru fleira kver, sem kall-
að var „Hrossakjötshæklingurinn“. Þar ger-
ir Magnús grein fyrir þeirri skoðun sinrii,
hvort ekki sé ráðlegt að nota hrossakjöt til
manneldis, þar sem nægt sé þeirra í landi,
en hins vegar verði þau oft til lítilla nytja,
en bjargarlaust fólk hér og þar svo vítt sem
byggðin nær, ef ár breytist. Tillögur Magn-
úsar voru hinar viturlegustu. Komnar fi’am
af rólegri íhugun og flaslausri gaumgæfni.
Þá var prestur og prófastur í Hjarðar-
holti Gunnar Pálsson frá Ufsum á Ufsa-
strönd, og bróðir hins ágæta manns Bjarna
Pálssonar landlæknis. Gunnar var stúdent
héðan heimanað og háskólaguðfræðingur
frá Höfn. Að allra áliti einn hinn lærðasti
maður sinnar samtíðar og skáld talinn gott,