Ægir - 01.04.1992, Blaðsíða 34

194
ÆGIR
4/92
RITFREGN
Þorleifur Óskarsson:
íslensk togaraútgerð
1945-1970.
Sagnfræðirannsóknir 11.
bindi. Bókaútgáfa Menning-
arsjóðs 1991. 272 bls.,
myndir, kort, línurit og skýr-
ingarmyndir.
Sögu íslenskrar togaraútgerðar
frá stríðslokum má með miklum
rétti skipta í tvö vel aðgreind
tímabil: nýsköpunartímabilið,
sem hófst með komu nýsköpunar-
togaranna svonefndu, árið 1947,
og stóð fram um 1970, og skut-
togaratímabilið, sem hófst er skut-
togarar tóku að ieysa nýsköpunar-
togarana af hólmi, um og eftir
1970, og stendur enn. Hin eigin-
lega nýsköpum, þ.e. sú uppbygg-
ing atvinnuveganna, sem hófst
þegar í stríðslok og var kostuð at'
því fé, er landsmönnum hafði
safnast á stríðsárunum, stóð að
sönnu miklu skemur, en nýsköp-
unartogararnir voru uppistaðan í
íslenska togaraflotanum allt frá
því þeir byrjuðu að koma til
landsins, í ársbyrjun 1947, og þar
til skuttogararnir leystu þá af
hólmi á fyrri hluta 8. áratugarins.
A togarana, sem keyptir voru fyrir
Marshallfé á árunum 1948-1950,
ber að líta sem nýsköpunartogara,
enda voru þau kaup í sjálfu sér
beint framhald nýsköpunarinnar
þótt fé til þeirra væri fengið með
öðrum hætti. Skipin, sem bættust
í togaraflotann um 1960, voru á
hinn bóginn svo fá að þau marka
engin tímamót í útgerðarsögunni.
Samkvæmt þessari skilgreiningu
fjallar bók Þorleifs Óskarssonar,
sem hér er til umíjöllunar, um ný-
sköpunartímabilið. Höfundur
skiptir bókinni í átján meginkafla
og skiptast flestir þeirra í fleiri eða
færri undirkafla. Fyrsti kafli er al-
mennur inngangur, en í öðrum
kafla hefst frásögnin á lýsingu á á-
standi togaraflotans árið 1945, á-
hrifum kreppunnar á 4. áratugn-
um, stríðsárum og stríðsgróða og í
fjórða hluta annars kafla er grein
gerð fyrir nýsköpunarhugmyndum
og nýsköpunarstjórninni svo-
nefndu. í þriðja kafla fjallar höf-
undur um togarakaup nýsköpun-
arstjórnarinnar og í hinum fjórða
segir frá hag útgerðarfélaganna
árið 1945 og markmiði stjórn-
valda, frá stofnlánadeildinni og
hlutverki hennar í togarakaupum
og loks greinir frá aðstoð, sem
veitt var fyrirtækjum og öðrum
aðilum á landsbyggðinni er hug
höfðu á togarakaupum. I fimmta
kafla er fjallað um þær deilur sem
risu vegna nýsköpunarinnar og
reynir höfundur þar m.a. að meta,
hvor leiðin hat’i verið farsælli, sú
sem farin var og fól í sér mikil af-
skipti og forystu ríkisvaldsins fyrir
uppbyggingu togaraflotans, eða
hin að láta einkaaðila um endur-
nýjunina. Kemst hann að þeirri
niðurstöðu að ríkisafskiptin hafi
verið farsælli.
Síðan segir orðrétt:
„Nýsköpunarstjórnin gerði rétt.
Hún hófst þegar handa við upp-
byggingu flotans. Þar með tókst
eigendum nýju togaranna að ná í
skottið á því hagstæða tímabili,
sem styrjöldin hat'ði lagt grund-
völlin að. Jákvæð áhrif hennar
vöruðu í nokkur ár í viðbót og
taprekstur varð ekki hlutskipti tog-
araútgerðarinnar fyrr en um 1950.
Einnig tókst að koma í veg fyrir ó-
skipulega eyðslu stríðsgróðans,
sem þess í stað var varið í sæmi-
lega arðbærar fjárfestingar. Ekkert
gefur tilefni til að ætla að einka-
framtakinu hefði tekist betur upp.
Miklu líklegra er, að dregist hefði
úr hömlu að atvinnurekendum
tækist að útvega atvinnutæki, sem
tryggt hefðu þjóðinni þau lífskjör,
sem launafólk og samtök þeirra
(sic) gerðu kröfu til."
Þessi röksemdafærsla getur eng-
an veginn talist ný af nálinni, en
byggir engu að síður á hæpnuni
grunni. Hér skal því alls ekki
haldið t'ram, að einkaframtakinu
hefði tekist betur upp en ríkinu og
vel má vera að einkaaðilar hefðu
orðið seinni til að útvega ný skip-
Hitt er svo at'tur annað mál, a^
aldrei reyndi á það, hvort einka-
aðilar hefðu varið stríðsgróðanum
betur, til þess t'engu þeir aldrei
tækifæri. í annan stað má fera
ýmis rök fyrir því að aðrar leið'r
hefðu orðið affarasælli t’yrir at'
vinnulíf landsmanna, og þá ekki
síst sjávarútveginn, en togara-
kaupin, eins og þau voru fram-
kvæmd og eins og vikið verður að
síðar, stafaði tapreksturinn á tog-
araflotanum á 6. og 7. áratugnum
öðru fremur at' ofveiði og er Þa
spurning, hvort hin mikla °8
hraða uppbygging togarat'lotari-
het'ur ekki átt þar mikla - kannski
mesta - sök. Loks er þess að geta'
að við getum aldrei gengið t’ram-
hjá þeirri staðreynd að nýsköpui1'
arstjórnin var einhver mesta
eyðslustjórn sem hér hefur seti
og fjárfestingar hennar voru hreid
ekki allar „sæmilega arðbærai
Enginn skyldi skilja þessi orð svo
að ég telji það hat'a verið rangt at
nýsköpunarstjórninni að nVta
stríðsgróðann til togarakaupa, e°
hins vegar hefði að líkinduni ve(
ið hyggilegra að fara hægar
sak-
irnar, kaupa t'ærri skip og dreita
kaupunum á lengri tíma. Jákvas
asti þátturinn í togarakaupum pV
sköpunarstjórnarinnar var að h
indum sá að skipunum var drel
um landið og togaraútgerð kom'
á laggirnar víðar en áður ha
verið. Frá því greinir í sjöun 1
kafla og þar er m.a. lýst treg u
einkaaóila og þátttöku sveitarte
laga. Tregða margra einkafyr,r
tækja hefur vat'alítið að mik
leyti stafað at' því að þau töldu 5I-