Ægir - 01.04.1998, Blaðsíða 31

SAMLEIÐ MEÐ ÍSLENSKUM SJÁVARÚTVEGI
Jón Þ. Þór:
Bændaútgerðin
við Eyjafjörð
- þilskipaútgerð á Norðurlandi
á síðara hluta 19. aldar - 2. grein
/’fyrri greiti utn þilskipaútgerð á
Norðurlandi á 19. öld sagði frá
Þorsteini bónda Daníelssyni á Skipa-
lóni í Hörgárdal og upphafi þilskipa
við Eyjafjörð. Hér verður þráðurinn
tekinn upp að nýju og greint frá
„bœndaútgerðinni" svonefndu á 3.
aldarfjórðungi 19. aldar. í nœstu
grein segir svo frá þilskipaútgerð
kaupmanna á Akitreyri.
í greininni um upphaf þilskipaút-
gerðar á Norðurlandi sagði frá hákarla-
veiðum Eyfirðinga á 18. öld og fyrra
hluta 19. aldar. Hákarlaveiðarnar efld-
ust mjög á 4. og 5. áratug aldarinnar
og urðu, eins og þegar hefur komið
fram í þessum greinum um sögu
skútualdar, ein meginforsenda þil-
skipaútgerðar og upphafs þéttbýlis-
myndunar á Vestfjörðum. Enginn efi
leikur heldur á því að hákarlaútvegur-
inn var fjárhagsleg forsenda þilskipa-
útgerðar Þorsteins á Skipalóni og leik-
ur vart á tvennu, að hann hefur, að
einhverju leyti a.m.k., tekið Vestfirð-
inga og þá einkum ísfirðinga sér til
fyrirmyndar. Ber þá að hafa í huga, að
einmitt um það leyti sem Þorsteinn
réðst í að breyta Orra sínum í þilskip
voru býsna náin tengsl á milli Vest-
firðinga og Eyfirðinga, tengsl sem ef til
vill hafa að nokkru leyti myndast og
styrkst á hákarlamiðunum úti fyrir
Norðurlandi og Vestfjörðum. Má í því
viðfangi minna á að Ásgeir Ásgeirsson,
skipherra og kaupmaður á ísafirði, átti
hlut í prentsmiðju Norðra, sem stofn-
uð var á Akureyri árið 1853. Enginn
einn maður hvatti Eyfirðinga ákafar til
að efla hákariaveiðarnar og þilskipaút-
gerðina en Björn Jónsson eldri, rit-
stjóri Norðra, og vitnaði hann þá tíð-
um til fordæmis ísfirðinga og birti
fréttir af aflabrögðum þeirra. Er eng-
inn líklegri til að hafa sent honum
þær fréttir en einmitt Ásgeir.
Áhrifaþáttur
í íslenskri efnahagssögu
Hákarlaútgerðin er stórmerkur en
mjög vanmetinn þáttur í íslenskri út-
gerðarsögu og áhrif hennar að sínu
leyti sambærileg við áhrif sauðasöl-
unnar til Bretlands á efnahag íslenskra
bænda síðar á 19. öldinni og togaraút-
gerðar á viðgang þéttbýlisstaðanna við
Faxaflóa á öndverðri 20. öld. Arðurinn
af hákarlaútveginum á 3. fjórðungi 19.
aldar gerði bændum í útsveitum Eyja-
fjarðar og vestustu sveitum S-Þingeyj-
arsýslu kleift að koma undir sig fótun-
um og varð undirstaða margvíslegra
efnahagslegra framfara. Á grunni há-
karlaútvegsins stofnuðu Eyfirðingar og
Þingeyingar Gránufélagið og í kjölfar
þess efldist mjög sjálfstæðisvitund
fólks á þessum slóðum.
Um miðbik 19. aldar, í þann mund
er Þorsteinn á Skipalóni hóf útgerð þil-
skipsins Orra, var mikill uppgangur í
hákarlaveiðum og þilskipaútgerð Vest-
firðinga og fór ekki hjá því að Norð-
lendingar veittu umsvifunum athygli.
Verðmætasti hluti hákarlsins, og hinn
eini sem fluttur var út, var lýsið. Það
var notað sem ljósmeti við götulýs-
ingu í borgum Evrópu og einmitt um
þetta leyti var mikil og vaxandi eftir-
spurn eftir lýsinu. Verð á því hækkaði
nánast ár frá ári og er ekki að efa, að
Akureyrarkaupmenn hafi hvatt út-
vegsbændur til að efla útveginn og
færa sem mest lýsi í kaupstað. Á hinn
bóginn vekur það nokkra athygli, að
kaupmenn á Norðuriandi virðast ekki
hafa hugleitt það á þessum tíma að
fara að dæmi starfsbræðra sinna á
Vestfjörðum og hefja sjálfir útgerð þil-
skipa til hákarlaveiða. Hefðu þeir þó
átt að vera betur stakk búnir til þess en
bændurnir.
Útvegsbændur brugðust skjótt við
aukinni eftirspurn eftir lýsi og leið
ekki á löngu, uns þilskipum tók að
fjölga svo um munaði. Árið eftir að
Þorsteinn á Skipalóni hóf útgerð Orra
síns, kom til Akureyrar ungur maður,
ættaður vestan úr Siglufirði. Hann hér
Eriðrik Jónsson og hafði dvalist um
tæplega tveggja ára skeið við nám í
þilskipasmíðum í Rooonne á Borgund-
arhólmi. Til íslands kom hann með
Raufarhafnarskipi og er hann tók land
á Raufarhöfn sá hann þar í fjörunni
hina gömlu hákarlaskútu Thaaes
kaupmanns, Mínervu. Hún var orðin
ósjófær og harla illa til reika, en engu
------------------ÆGIR 31