Heilbrigðismál - 01.12.1986, Blaðsíða 10

Hugleiðingar um forvarnir
Grein eftir Bjarna Þjóðleifsson og Sigurð Björnsson
Heilbrigðisvandamál samtímans
og framtíðarinnar einkennast af
sjúkdómum sem tengjast lífsstíl og
umhverfi. Virðist því liggja beint
við að forvamir geti komið að
gagni, enda oft miklar vonir
bundnar við þær í opinberri um-
ræðu. Sívaxandi kostnaður við
heilbrigðisþjónustu hefur valdið
mörgum áhyggjum og það sjónar-
mið hefur komið fram að með því
að beina fé til forvama sé hægt að
snúa þessari þróun við. Líta má svo
á að á sumum heilbrigðisvandamál-
um fortíðarinnar hafi verið sigrast
með forvömum. Berklum var út-
rýmt með því að bæta kjör og út-
rýma skorti, með löggjöf sem fól í
sér leit, eftirlit og einangrun sjúkl-
inga og virka meðferð. Allt þetta
má flokka undir forvarnir. Pað
virðist nærtækt að halda að lífsstíls-
sjúkdómar nútímans, sem margir
tengjast frekar velferð en skorti,
liggi vel við forvörnum. En hvað
eru forvarnir og hvers má vænta af
þeim?
Hvað eru forvarnir?
Forvamir snúast um að koma í
veg fyrir sjúkdóma og að stuðla að
heilbrigði, og í því skyni er hægt að
beita margs konár aðgerðum. Nú
þegar eru byggðir inn í heilbrigðis-
kerfið með lögum og reglum
veigamiklir þættir sem flokkast
undir forvamir eða heilsuvernd.
Má þar t. d. nefna lagaákvæði um
ungbamaeftirlit og mæðravemd,
sem vafalítið eiga mikinn þátt í
þeim einstæða árangri sem náðst
hefur við að vemda heilsu ung-
bama. Bólusetning hefur nær út-
rýmt helstu smitsjúkdómum
bama. Einnig má nefna lög um
hollustuvemd og vinnueftirlit,
skólaeftirlit og lög um smitsjúk-
dóma og lög um málefni aldraðra.
Áfengislöggjöf og óskrifuð áfengis-
stefna hefur leitt til þess að
heildarneysla áfengis er sú lægsta í
Evrópu og tíðni skorpulifrar er
hvergi lægri, en hún er notuð sem
mælikvarði á líkamlega skaðsemi
áfengis. Greinilega eru nokkur svið
þar sem Iögum er ábótavant að því
er varðar forvamir og má þar nefna
umferðarlög og lög um öryggismál
sjómanna. Af þessu ætti að vera
ljóst að ákvarðanir um forvamir
eru oft pólitískar og kosta fjárútlát.
Margir þættir í umhverfinu og
samfélaginu, sem valda slysum eða
heilsuleysi eru utan verksviðs eða
ábyrgðar heilbrigðiskerfisins, en
það kemur til kasta þess að fást við
afleiðingarnar. Ábyrgð heilbrigðis-
kerfisins liggur í því að upplýsa og
leiðbeina og ef til vill í að vera sam-
viska samfélagsins.
Heilbrigðisfræðsla er mjög mik-
ilvæg til að koma í veg fyrir sjúk-
dóma og bæta heilsu. Hér er ekki
um nýtt fyrirbrigði að ræða á ís-
landi. Fræðsla af þessu tagi hefur
verið iðkuð að minnsta kosti í heila
öld. Raunar takmarkaðist heilbrigð-
isfræðsla til skamms tíma mest af
því að það var ekki með vissu vitað
hvað var heilsusamlegt. Til að sjá
þetta í víðara samhengi þarf að líta
til þriðja heimsins, þar sem ólæsi er
ein aðalhindmnin í vegi fyrir þróun
heilbrigðismála. Hið almenna læsi
íslendinga strax á nítjándu öld á
vafalítið sinn þátt í hröðum fram-
fömm í heilbrigðismálum á þessari
öld.
Nú em vandamálin annars eðlis.
Það er vel vitað að neysluþjóðfé-
lagið stuðlar á margan hátt að
heilsuspillandi lifnaðarháttum
fólks. í nýlegri bandarískri skýrslu
segir að um það bil helmingur allra
dauðsfalla af völdum tíu al-
gengustu sjúkdómanna þar í Iandi
tengist greinilega lífsvenjum fólks.
En þekkingin ein virðist ekki
nægja. Pað er langur vegur frá því
að öðlast vitneskju yfir í að breyta
atferli sínu varanlega í samræmi
við þekkinguna. Nú er verið að
þróa nýjar fræðsluaðferðir, sem
byggja á uppeldisfræðilegri þekk-
ingu. Lögð er áhersla á að
heilbrigðisfræðsla verði samofin
annarri fræðslu og er litið á skóla
og heimili sem lykilaðila í miðlun
fræðslu. Heilbrigðisstarfsmenn em
ekki alltaf bestir til að miðla fróðleik
af þessu tagi. Fordæmi er betra en
fræðsla. Leikmenn hafa oft náð
góðum árangri, eins og sannast
best á fræðslustarfi Krabbameinsfé-
lagsins, Slysavamafélagsins, Hjarta-
vemdar og S.Á.Á. Heilbrigðis-
fræðsla á vinnustöðum kemst oft
betur til skila ef hún er flutt af vinnu-
félögum en utanaðkomandi aðilum.
Hlutverk hins opinbera er að út-
búa fræðsluefni og hafa forgöngu
um og skipuleggja fræðslu. Petta
verkefni er mjög vandasamt, en
leggja þarf áherslu á nokkur atriði:
□ Forðast hræðsluáróður, draga
fram það sem er jákvætt.
□ Forðast kreddur, nútíma heil-
brigðisfræðsla stendur á þokka-
legum þekkingargrunni.
□ Forðast þá gildru að heilbrigði
tengist aðeins því sem er leiðinlegt
og lítt spennandi.
□ Forðast siðavendni.
□ Veita fræðslu á þeim tíma sem
nemendur em móttækilegir.
□ Fræðsla sé veitt jafnt og þétt,
ekki með snöggu átaki.
□ Nemendur taki virkan þátt.
□ Hlutverk leiðbeinandans sé að
benda á leiðir og styðja til sjálfs-
bjargar.
□ Ekki má slæva vitund um að bág
kjör og heilsuleysi tengt þeim krefj-
ast annars konar aðgerða en
fræðslu.
Sjúkdómaleit miðar að því að
finna sjúkdóma á forstigi meðan
þeir eru enn læknanlegir og hafa
ekki valdið heilsutjóni. Nokkur
dæmi eru um að slíkar aðgerðir hafi
gert mikið gagn og má þar nefna
leit að leghálskrabbameini og einn-
ig hópskoðanir í Ieit að áhættuþátt-
um hjarta- og æðasjúkdóma, en
þar var einnig beitt heilbrigðis-
fræðslu. Sjúkdómaleit er iðkuð í
töluverðum mæli ýmist innan heil-
brigðiskerfisins eða hjá frjálsum fé-
lagasamtökum eins og Hjartavemd
10 HEILBRIGÐISMÁL 4/1986