Heilbrigðismál - 01.06.1993, Side 24

og sjálfsupphafningu. Ef til vill er
innsta eðli og tilgangur fordóma sá
að deyfa óægilegar efasemdir, ótta,
kvíða og vanmetakennd - að
ógleymdri öfundinni. Um leið
dofnar einnig réttlætiskennd og
dómgreind, við losnum að minnsta
kosti um stundarsakir undan því
álagi að hugsa sjálf um rök hlut-
anna.
Þannig henta fordómar bæði til
varnar og sóknar. Hentugur for-
dómur er góð vörn gegn ýmsu sem
er nýtt og óþekkt, frábrugðið og á
einhvern hátt ógnandi og gæti
valdið röskun á högum okkar. Þetta
skýrir vinsældir og langlífi sumra
fordóma, og það að þeir bæta líðan
verður næg ástæða til að varðveita
þá og réttlæta. Sú grimmd og
hræsni sem fordómunum fylgir
Það einkennir fordómafullan
mann að hann upphefur
sjálfan sig og kennir öðrum
um það sem miður fer.
Alit hans einkennist af
sjálfsánægju og öryggi um
réttmæti og ágæti.
birtist víða. Einhver allra þekktustu
og grófustu afbrigði eru kynþátta-
fordómar, fordómar um konur,
pólitískir fordómar, fordómar með
eða á móti trúarbrögðum - sem all-
ir hafa þann eiginleika að geta rétt-
lætt ill verk í nafni „hugsjóna" og
orðið að tilganginum sem helgar
meðalið.
Eins og áður segir eru fordómar
hentugir til að varðveita völd og
hagsmuni, þó að beita þurfi bæði
rangsleitni og jafnvel kúgun, beinni
eða óbeinni, samanber fordóma-
fulla afstöðu sem oft birtist gegn
nýjungum og framförum. Sögulega
frægir eru fordómar gegn frum-
kvöðlum á sviði vísinda og þjóðfé-
lagsumbóta og einnig gegn fjöl-
mörgum brautryðjendum á sviði
skáldskapar og lista. Síðan hafa
slíkir fordómar, til dæmis gegn
tækninýjungum, snúist við: I sömu
blindni og menn lutu áður véfrétt-
um skurðgoða fara menn að trúa á
almætti vísindanna, tæknina og all-
ar þær dásemdir sem hún getur af
sér leitt. Andstaða gegn nýjum
uppgötvunum er dapurleg, en for-
dómafull oftrú á vísindi og tækni
skapar mikinn háska, bæði lífríkinu
Geðveiki
og fordómar
Geðrænum sjúkdómsfyrirbær-
um er oft skipt í tvo megin-
flokka, svonefnda meiriháttar
geðsjúkdóma og geðræn vand-
kvæði. Eiginlegir geðsjúkdómar
einkennast af meira eða minna
brostnum tengslum við raun-
veruleikann um skeið, stundum
hugsanatruflunum, ranghug-
myndum og ofskynjunum og oft
er mikil röskun á dómgreind,
sjálfstjórn og atferli í samræmi
við það á meðan á veikindum
stendur. I minniháttar geðrænum
sjúkdómsfyrirbærum eru tengsl-
in við raunveruleikann yfirleitt
heilleg þó ýmislegt þjaki sjúkl-
inginn og móti nokkuð persónu
hans. Hæst ber þar kvíða, brengl-
aða sjálfsímynd, einbeitingarörð-
ugleika, skerta nýtingu getu og
greindar, snögg geðbrigði, skerta
samskiptahæfni, einsemd og ein-
angrun, margvísleg líkamleg ein-
kenni og loks misnotkun vímu-
gjafa og mismunandi andfélags-
leg hegðunarvandamál.
Nú vaknar sú spurning hvort
nokkur maður sé heilbrigður ef
öll þessi einkenni eru alltaf sjúk-
leg. Því er til að svara að þessi
„vægari" geðrænu einkenni skar-
ast mikið og renna nánast saman
við fullkomlega eðlilegar tilfinn-
ingar og viðbrögð venjulegs
fólks. Skarpa línu milli sjúks og
heilbrigðs er erfitt að draga. Vel-
flest áðurnefnd einkenni upplifa
allir öðru hverju, en að vísu mjög
mismunandi svæsin og það gerir
gæfumuninn. Flest er það auðvit-
að eðlilegt hlutskipti allra manna
sem ekki má flýja frá heldur
verður að takast á við og vaxa
við það. Að sjálfsögðu geta menn
þurft aðstoð bæði geðlækna og
annarra meðferðar- og hjálparað-
ila vegna þessara tilvistarvanda-
mála þegar svo ber undir án þess
að nokkuð sé við það að athuga.
Ottinn við geðsjúkdóma tengist
ótta mannsins við ógnvekjandi
eðlisþætti innra með honum
sjálfum, óttanum við að missa
vald yfir sjálfum sér og „missa
vitið" eins og sagt er, eygja engin
úrræði. A þessum ótta þarf ein-
mitt að vinna bug með aukinni
fræðslu. Sú ranga skoðun að geð-
sjúkdómar batni sjaldan eða síð-
ur en líkamlegir sjúkdómar ýtir
undir ótta og fordóma.
Fordómar beinast meira að
geðsjúkdómum en öðrum veik-
indum. Það er í beinum tengsl-
um við óttann við hið óþekkta og
er að nokkru leyti skiljanlegt
vegna þess hve geðlæknisfræðin
er ung fræðigrein og hve stutt er
síðan menn komu sér saman um
helstu hugtök hennar og einnig
vegna þess hve lítil fræðsla hefur
verið um þessi mál miðað við
margt annað.
Eðlilegasta og mikilvægasta
leiðin til að vinna gegn fordóm-
um á þessu sviði er að auka
fræðslu um andlegar og tilfinn-
ingalegar þarfir. A öllum skóla-
stigum þarf að gera fræðunum
um hið mannlega hærra undir
höfði en gert hefur verið.
Markmið menntunar á að vera
að þroska hæfileika fóks til gagn-
rýni og til að vinna markvisst
gegn hroka og þröngsýni, blekk-
ingum og bábiljum.
Fólk með sæmilega heilsteypt-
an innri mann, sjálfsímynd og
virðingu fyrir sjálfu sér og öðr-
um þarf síður að styðjast við for-
dóma. Við þörfnumst nú mann-
verndar sem ekki einasta þarf að
beinast gegn fjölmörgum ógn-
völdum í umhverfinu, heldur
einnig að stuðla að því að mað-
urinn fái verndað sjálfan sig fyrir
sjálfum sér - og fetað sig upp úr
því dómgreindarleysi og þeim
óheilindum sem eru jarðvegur
fordómanna. M.S.
24 HEILBRIGÐISMÁL 2/1993