Heilbrigðismál - 01.06.1993, Blaðsíða 29

Tómas Jónasson
erfitt er að vekja áhuga bæði hjá
einstaklingum til að breyta lífi sínu
og hjá stjórnvöldum til að auka
fjárframlög til forvarha. Stjórnmála-
menn vilja hreykja sér af áþreifan-
legum verkum eins og húsbygging-
um, jafnvel þótt önnur nýting fjár-
muna stuðlaði betur að almanna-
heill. Viðhorf almennings sem vill
lifa hátt og láta síðan bjarga sér á
sjúkrahúsum þegar illa fer greiðir
auðvitað fyrir slíkri pólitík.
En er þetta „það sem fókið vill"?
Þegar vilji einstaklings er metinn er
hugað að því hvort hann sé hæfur
og nægilega vel að sér til að taka
tiltekna ákvörðun og hvort ákvörð-
un hans sé óþvinguð. Ganga verð-
ur út frá því að þorri manna ákveði
eigin lífsstíl, en hitt orkar tvímælis
hvort þær ákvarðanir séu alltaf
byggðar á þekkingu og teknar án
þvingunar. Til að tryggja hið fyrr-
nefnda er heilbrigðisfræðsla megin-
atriði. Þekking á eðli og afleiðing-
um þeirra lífshátta sem fólk á úr að
velja eykur vitaskuld frelsi manna,
því þekkingin lýsir upp kostina og
gerir kleift að meta þá. Afar mikil-
vægt er að slík fræðsla sé veitt frá
blautu barnsbeini og mest sem for-
dæmi. Það læra börnin sem fyrir
þeim er haft. Fræðsla má sín lítils
þegar fyrirmyndirnar mæla með
hinu gagnstæða í verki.
Einnig má spyrja hvort fólk sé
ekki stundum þvingað til að lifa
við óheilnæmar aðstæður eða geri
það að minnsta kosti nauðugt vilj-
ugt? Atvinnulaus maður getur átt
erfitt með að hafna vinnu sem hon-
um býðst, þótt honum sé sagt að
hún feli í sér nokkra hættu fyrir
heilsu hans. Einn mikilvægasti
þáttur heilsuverndar er löggjöf og
eftirlit með aðbúnaði starfsfólks á
vinnustöðum. Öflug vinnuvernd er
áhrifarík leið fyrir samfélagið til að
draga úr hættu á sjúkdómum og
vanheilsu og jafna dreifingu slíkrar
áhættu meðal þegnanna.
Því hefur verið haldið fram að
strangar reglugerðir séu of kostn-
aðarsamar fyrir atvinnurekendur.
En ef tiltekinn atvinnurekstur er
svo heilsuspillandi að fyrirtækið
hafi ekki bolmagn til að bæta úr því
á að leggja það niður. Atvinnurek-
endum ber skylda til að búa starfs-
fólki sómasamlegt umhverfi, þótt
það sé dýrt. Einnig er því haldið
fram að kröfur af þessu tagi séu
óréttmætar vegna þess að þær
skerði athafnafrelsi atvinnurekenda
og jafnvel starfsmanna líka. En
frelsi atvinnurekenda takmarkast
eins og frelsi annarra af þeirri reglu
að skaða ekki aðra.
Málið vandast ef starfsmenn á
viðkomandi vinnustað eru líka
andvígir reglum um vinnuvernd og
eru fúsir til að taka þá áhættu fyrir
heilsuna sem vinnunni fylgir. Er
það ekki óréttmæt forræðishyggja
að framfylgja reglunum í slíku til-
viki? Svarið veltur á því hvort sam-
þykki starfsmanna er byggt á nægi-
legri þekkingu og veitt án þvingun-
ar eða ekki. Myndu þeir taka þessa
ákvörðun í opinni og óþvingaðri
samræðu sín á milli þar sem allar
staðreyndir málsins væru þeim
kunnar? Ef ekki, er þá réttmætt að
beita valdi til þess að tryggja jöfn
Jón Sigurðsson forseti sagði árið
1875 að frelsi án takmarkana væri
ekki frelsi heldur agaleysi og
óstjórn. Eru þessi orð ekki enn í
fullu gildi?
Stjórnmálamenn vilja hreykja
sér af áþreifanlegum verkum
eins og húsbyggingum,
jafnvel þótt önnur nýting
fjármuna stuðlaði betur að
almannaheill.
Frelsi atvinnurekenda
takmarkast eins og frelsi
annarra af þeirri reglu að
skaða ekki aðra.
lífstækifæri þessara manna á við
aðra þegna? Jafnvel þótt starfs-
menn vildu raunverulega vinna við
óbreytt ástand er ósanngjarnt að
kostnaðinum sem hlýst af heilsu-
tapi þeirra sé velt yfir á skattborg-
arana. Auk þess er það réttlætismál
að öll fyrirtæki lúti sömu reglum.
Mun erfiðara er að setja löggjöf
um heilsuvernd og koma við eftir-
liti varðandi einkahagi fólks en um
vinnustaði. Sanngjarnt er að setja
reglur um reykingar á vinnustöð-
um en ekki á heimilum. Þótt matar-
ræði sé mikilvægt fyrir heilsufar
manna eru vonandi fæstir því fylgj-
andi að ríkisvaldið hlutist beinlínis
til um hvað þeir láta ofan í sig.
Er þá óréttmætt að hafa áhrif á
gerðir einstaklinga á heimilum og í
frítímum? Lítum á brot úr frelsis-
kenningu Johns Stuart Mill (sjá
Frelsið, bls. 175): „Vandinn er sem
hér segir: Einhver tiltekin breytni er
talin ámælisverð, en virðing fyrir
frelsinu varnar því, að samfélagið
aftri mönnum að breyta svo eða
hegni þeim fyrir það, vegna þess að
einstaklingur, sem í hlut á, tekur
öllum hinum illu afleiðingum
breytni sinnar."
Ekki er hægt að halda því fram
að áhættusamir lífshættir séu alfar-
ið einkamál þeirra sem þá stunda
og þeir taki afleiðingunum einir.
Reykingamenn geta valdið öðrum
heilsutjóni vegna óbeinna reykinga
og áfengisneysla hjóna getur bitnað
illa á börnum þeirra, svo dæmi séu
nefnd. Heilsuskaðlegur lífsstíll
leggur einnig auknar fjárhagsbyrð-
ar á hina sem varðveita heilsu sína.
Sú staðreynd réttlætir það, til dæm-
is, að gera kröfur um öryggisbúnað
HEILBRIGÐISMÁL 2/1993 29