Heilbrigðismál - 01.03.1998, Qupperneq 12

Að skapa mann og annan
Einræktun manns er forkastanleg
Grein eftir Vilhjálm Árnason
Þekkingu á erfðaefni mannsins hefur
fleygt fram á síðustu árum. Sú þekking
hefur gert menn læsa á þær upplýsingar
sem felast í litningum okkar. Sumar þess-
ara upplýsinga varða orsakir erfðasjúk-
dóma og miklar vonir eru bundnar við að
takast muni að lækna þá í auknum mæli á
komandi árum. En sú áhersla sem nú er
lögð á erfðafræðilega þætti elur líka á
hugsunarhætti sem full ástæða er til að
vara við.
Þeir sem hvað áfjáðastir eru í að ljúka
upp erfðamengi mannsins líta sumir svo á
að manneskjan sé lítið annað en afurð
erfðavísanna. Þessi mannskilningur dregur
ekki einungis úr frelsi og ábyrgð einstakl-
inga heldur kyndir hann jafnframt undir
viðleitni til þess að taka mannlífið tækni-
legum tökum. Hugmyndir af þessu tagi
hafa náð hámarki í vangaveltum um ein-
ræktun manna. Til að varpa ljósi á þá
tæknihyggju sem hér er á ferðinni ætla ég
að hugleiða þrjú tilefni sem menn gætu
haft til að einrækta manneskju.
Fyrsta tilefnið kenni ég við mannkyn-
bætur, en með því á ég við hvers konar
viðleitni sem miðar skipulega að fram-
leiðslu þekktra „æskilegra" einkenna, svo
sem greindar, fegurðar, sterklegrar líkams-
byggingar eða jafnvel löghlýðni, svo dæmi
séu nefnd af handahófi.
Rök gegn erfðabótum á mönnum eru
mörg og þung. Sumir benda á að ógerlegt
sé að ákvarða hvað séu æskileg einkenni í
fari manna. Það er eitt að benda á ákveðna
erfðafræðilega galla sem við viljum vera
án; það er annað að segja fyrir um hvernig
góðir einstaklingar eigi að vera. Sjálfur
held ég að við höfum sæmilega hugmynd
um hvaða kostir prýða góðar manneskjur,
en tel að fráleitt sé að leita þeirra eingöngu
í erfðasamsetningu þeirra. Hugmyndir
okkar um gott fólk eru óaðskiljanlegar frá
hugmyndum um margvíslegan persónu-
þroska sem virðist velta að verulegu leyti á
þáttum öðrum en erfðafræðilegum. Hér er
um að ræða hæfileika og mannkosti sem
þroskast í mannlegum samskiptum, félags-
mótun og uppeldi.
Sé þetta rétt þá veita erfðatæknilegar
mannkynbætur enga tryggingu fyrir betra
mannlífi, kærleiksríkari samskiptum þar
sem við virðum mannlífið í sínum fjöl-
breytilegustu myndum. Öðru nær: ná-
kvæmt „gæðaeftirlit" með því hvers konar
einstaklingar kæmu í heiminn myndi í
raun setja hömlur á þá þætti sem öðrum
fremur stuðla að mannlegum þroska, en
það eru frelsi og ábyrgð einstaklinga og
gagnkvæm umhyggja þeirra. Og þótt ekki
sé farið að einrækta fólk eru þetta ekki inn-
antómar vangaveltur. Greining erfðagalla á
fósturstigi er þegar farin að stuðla að því
að einungis „gallalausir" einstaklingar
fæðist í þennan heim.
Annað tilefni sem mætti hugsa sér til að
einrækta manneskju væri freistingin að
eiga sjálfan sig til vara, ef svo sérkennilega
má komast að orði. Menn myndu þá láta
einrækta sjálfa sig til þess að nota í vara-
hluti þegar líffærin byrja að bila. Þessi hug-
mynd vitnar um þá firru að líta svo á að
einræktaður einstaklingur verði nákvæmt
afrit annarrar manneskju, annað eintak
hennar en ekki sjálfstæður einstaklingur.
Frá siðferðilegu sjónarmiði er hugmyndin
forkastanleg. Ef til þess kemur að mann-
vera verði einræktuð þá ber vitaskuld að
auðsýna henni sams konar siðferðilega
virðingu og hverri annarri manneskju.
Hugmyndir
okkar um gott
fólk eru óað-
skiljanlegar frá
hugmyndum
um margvísleg-
an persónu-
þroska sem
virðist velta að
verulegu leyti á
þáttum öðrum
en erfðafræði-
legum.
12 HEILBRIGÐISMÁL 1/1998