Heilbrigðismál - 01.03.1998, Side 25

grein olli að minni hyggju hvörfum
í rannsóknum á príonsjúkdómum.
Þótt þessi kenning hafi mætt mikl-
um efasemdum og augljósri and-
stöðu, sem var í fyrstu mjög hat-
römm, þá hafði hún þau áhrif að
frekari rannsóknir á eðli smitefnis-
ins hlutu að taka mið af henni.
Hverju hafa svo rannsóknir
hans og annarra skilað til betri
skilnings á smitefninu? Mikilvæg
þekking sem bæst hefur við er að
Prusiner og samverkamönnum
tókst að sýna framá að menn og
önnur spendýr hafa príongen. Þetta
gen er mjög vel varðveitt og hefur
t.d. 90% samsvörun í manni og
mús. Það er tjáð í mörgum vefjum
en ríkulegast í heila. Þetta vakti þá
spurningu hvort príon gætu virki-
lega verið orsök marvíslegra sjúk-
dóma sem einkennast af heilabilun
fyrst genið væri að finna í öllum
spendýrum. Frekari rannsóknir
hafa svo leitt í ljós að munurinn á
eðlilega próteininu (PrPc, cellular)
sem príon genið skráir fyrir og
smitefninu (PrPsc, sc=scrapie) ligg-
ur í mismunandi þrívíddargerð,
það er að segja að smitefnið hefur
aðra þríviddargerð en eðlilega
Teikning gerð eftir NMR-mynd af
þrívíddargerð eðlilegs príonpró-
teins úr mús. Sýndar eru punkt-
stökkbreytingar sem hafa verið
tengdar arfgengum príonsjúk-
dómum hjá mönnum.
Rafeindasmásjármynd af smitefni
(príon) úr heila riðukindar. Það er
gert af tveim þráðum sem eru
undnir í spíral. Myndin er stækk-
uð 140 þúsund sinnum.
próteinið, sem gerir það m.a. þolið
fyrir próteinkljúfum.
Ferillinn er því talinn vera, að
smitefni (príon) sem berst í líkam-
ann virki sem mót fyrir eðlilega
próteinið og örvi bæði myndun
þess og jafnframt ummyndun í
smitefnið sem safnast smám saman
fyrir í heilavef. Þegar það hefur
safnast fyrir í nægilega miklum
mæli, sem tekur alllangan tíma,
veldur það skemmdum og síðar
eyðingu á taugafrumum og sjúk-
dómseinkenni koma fram eftir
meðgöngutíma sem getur numið
áratugum. Mikilvægt kerfi til að
sannprófa þetta í dýrum voru
erfðabreyttar mýs, þar sem príon
genið hafði verið rofið. Það kom í
ljós að þessar mýs sem vantaði eðli-
lega próteinið (PrPc) voru ónæmar
fyrir riðusmiti. Það hefur einnig
verið sýnt fram á að tegundaþrösk-
uldur, það er að segja hvort smit
getur borist milli tegunda, byggist
á því hversu mikil samsvörun er
með príon próteinum.
Þess ber að geta að enn eru ekki
allir sannfærðir um að ekki séu um
veiru að ræða, eða að minnsta kosti
að eitthvað erfðaefni sé tengt smit-
efninu. Umfangsmikilar rannsóknir
hóps vísindamanna í Edinborg
undanfarna áratugi með tilrauna-
sýkingu með riðu í músum benda
til þess að alltað 20 mismunandi
stofnar geti verið til af smitefninu.
Þetta er ein veigamesta röksemdin
sem færð er gegn því að prótein eitt
sér geti skýrt hinar margvíslegu
birtingarmyndir riðu og skyldra
mannasjúkdóma. Önnur er sú að
einkenni hinna mismunandi riðu-
stofna haldast óbreytt jafnvel þótt
aðrar dýrategundir séu smitaðar
með því. Hins ber þó að geta að til
þessa hefur engum tekist að sýna
framá erfðaefni í smitefninu. Rann-
sóknir á príonsjúkdómum í mink-
um, þar sem fram koma tvenns
konar gjörólik mynstur klínískra
einkenna með sama smitefni gefa
þó vísbendingu um að stofnamun
megi rekja til mismunar í eiginleik-
um sama príonpróteinsins (PrPsc).
Nú beinast rannsóknir Stanley
Prusiner einkum að því að leita að
öðrum próteinum í heila sem
kynnu að bindast eðlilega prótein-
inu (PrP) og hafa áhrif á ummynd-
un þess í smitefnið (PrPsc).
Stanley B. Prusiner hefur, auk
HEILBRIGÐISMÁL 1/1998 25