Heilbrigðismál - 01.03.1998, Page 30

þannig að nikótín sé ávanaefni en
aðrir að nikótín sé fíkniefni. Höf-
undur er eindregið þeirrar skoðun-
ar að nikótín sé fyrst og fremst
ávanaefni.
Meðal þeirra boðefna, sem nikó-
tín losar úr taugungum í miðtauga-
kerfinu, eru: acetýlkólín, noradrena-
lín, serótónín og endorfín (morfín-
peptíð) auk dópamíns. Þá losar
nikótín trúlega bæði gass (gamma-
amínósmjörsýru) og glútamínsýru
úr taugungum. Af hormónum, sem
nikótín losar úr taugungum má
nefna kortíkótrópín, vasópressín,
prólaktín og vaxtarhormón (endorfín
kann og frekar að vera hormón en
boðefni).
í sambandi við verkun nikótíns á
losun hormóna er sérlega áhuga-
vert að losun á vasópressíni kann
að auka minni (auk þess að draga
úr þvaglátum) og losun á kortíkót-
rópíni, sem eykur myndun hýdró-
kortísóns, dregur í dýratilraunum
úr virkni nikótíns (væntanlega með
þvf að draga úr bindingu við nikó-
tínviðtæki). Þetta er sérlega áhuga-
vert í ljósi þess að streita og álag,
sem eykur magn hýdrókortísóns í
blóði, er mikil hvöt hjá reykinga-
mönnum til þess að reykja meira en
venjulega!
Þol myndast fljótt
Þol gegn verkunum nikótíns er
mismikið að því best er vitað. Þol
gegn banvænni verkun nikótíns,
svo og gegn klígju og verkun á
þarma, virðist ýmist vera meira eða
miklu meira eða standa lengur en
þol gegn verkun á æðar, hjarta eða
gegn vellíðunarkennd og eflingu
vökuvitundar af völdum nikótíns.
Gróft má þannig ætla að þolmynd-
un af völdum nikótíns sé minnst
eða standi skemmst þar sem dópa-
mín á í hlut eða noradrenalín.
Bæði beinar og óbeinar athuganir
benda til þess að eftir að ein sígar-
etta hefur verið reykt myndist í
raun og veru verulegt þol gegn
verkunum nikótíns á hjarta og æð-
ar og gegn vellíðunarkennd, en
standi mjög stutt (tvær til þrjár
klukkustundir). Ef reykingamaður
gengur til náða að kvöldi og reykir
ekki næst fyrr en að morgni er
næsta öruggt að hann fái meiri
verkun eftir fyrstu sígarettu dags-
ins en þær sem hann reykir síðar
um daginn. Næstu sígarettur
myndi hann þá reykja til þess að
viðhalda verkun nikótíns á heilann
og/eða til þess að koma í veg fyrir
fráhvarfseinkenni. Reynslan sýnir
að venjulegir reykingamenn reykja
oftast eina til tvær sígarettur á
klukkustund í vöku (og vakna ef til
vill einnig á nóttunni til þess að
reykja). Ef þetta er gert mun nikó-
tín smám saman safnast í líkamann
til kvölds og þannig bæði vinna
gegn þolmyndun og sér í lagi frá-
hvarfseinkennum. Með því að þol
gegn þeim verkunum er mestu
máli skipta fyrir tóbaksnotkun
stendur svo stutt og áður ræðir
munu reykingamenn alltaf fá nokkra
verkun afhverri sígarettu.
Ef sígaretta er reykt á 10 mínút-
um eða tæplega það kemur strax
tiltölulega hár þéttnitoppur í
bláæðablóði (um 15 ng/ml). Þéttnin
fellur því næst hratt á næstu 60
mínútum. Með óbeinum aðferðum
má enn fremur ætla að magn nikó-
tíns í slagæðablóði geti orðið sjö til
tíu sinnum meira eftir að ein sígar-
etta hefur verið reykt en er í
bláæðablóði. Hið mikla magn nikó-
tíns í slagæðablóðinu kemur svo að
segja beint frá lungunum og það
skilar sér svo næstum viðstöðulaust
(á 10-20 sekúndum) til heilans. Þetta
skýrir hvers vegna sígarettur eru svo
öflugur nikótíngjafi og raun ber vitni
(svipað á við kókaín („krakk") svo
og um kannabis og ópíum til reyk-
inga, sem tetrahýdrókannabínólgjafa
og morfíngjafa). Gildi sígaretta sem
nikótíngjafa er enn fremur fólgið í
því að á „milli sígaretta" eru nikó-
tínviðtækin í heilanum tiltölulega
laus við nikótín og þolmyndun því
minni en væri ef nikótín væri þar
viðvarandi í marktækri þéttni.
Ef tóbak er notað í öðrum form-
um (neftóbak, munntóbak, tuggu-
tóbak) eða notað hreint í tyggi-
gúmmíi eða í plástrum er líklegt að
þéttni nikótíns í bláæðablóði aukist
hægt og haldist lengi (vegna lang-
varandi áverkunar og endurdreif-
ingar um líkamann) og munur á
bláæðablóði og slagæðablóði verði
mun minni en er við sígarettureyk-
ingar enda pótt péttnin í bláæðablóði
kunni að vera næstum hin sama.
Nikótíntyggigúmmí og nikótín-
plástur eru vel nothæfar samsetn-
ingar til þess að tryggja þolmynd-
un gegn nikótíni og varna frá-
hvarfseinkennum og eru því not-
aðar sem hjálp til þess að venja af
reykingamenn. Athyglisvert er að
nikótínplástrar eru ekki nothæfir til
þess að framkalla eða viðhalda
nikótínávana. Er því í þessu efni
verulegur munur á nikótínplástri
annars vegar og neftóbaki, nikótín-
tyggigúmmíi eða nikótínúða í nef
hins vegar, þar eð með sfðarnefndu
notkunarformunum má bæði fram-
kalla og viðhalda nikótínávana.
Tvenns konar reykur
Tóbaksreyk má skipta í tvo hluta: Agnahluta og loft-
hluta. í agnahlutanum eru öll föst efni og fljótandi,
sem eru í tóbaksreyk. Þar er nikótín og meira eða
minna af vatni, auk svokallaðra tjöruefna, ýmissa
málma og fjölda annarra efna svo og sérstakra nikó-
tínmtrósamina, sem myndast kunna út frá nikótíni.
í lofthlutanum eru að sjálfsögðu ýmsar lofttegund-
ir (t. d. koloxíð, köfnunarefnisoxíð, brennisteins-
tvíoxíð og blásýra (cýanvetni) og ýmis rokgjörn al-
kóhól og aldehýð (m. a. formaldehýð). Sumar þess
ara lofttegunda og fleygu efna auka slímrennsli í
berkjur og hefta jafnframt bifhárahreyfingar þannig
að hreinsun efri hluta öndunarfæra truflast. Af ert-
ingu í berkjum og ofanverðum öndunarfærum leið-
ir enn fremur hósta og andþrengsli og síðkomnar
sjúklegar vefjabreytingar, einkum í berkjum.
Krabbamein í lungum af völdum reykinga er aðal-
lega rakið til tjöruefna í tóbaki, en fyrrnefnd ertandi
efni og kadmíum, hafa að minnsta kosti samverk-
andi verkun við tjöruefnin og nítrósamín. Þ. /.
30 HEILBRIGÐISMÁL 1/1998