Heilbrigðismál - 01.06.1998, Blaðsíða 24

ómarkviss. Einn mælir með að bíta á jaxl-
inn og harka af sér. Sá hetjuskapur herðir
hnútinn enn betur. Verkjalyf ein sér gera
sjaldan gagn, stundum ógagn, og geta
valdið nýjum vanda. Þá er nudd, sjúkra-
þjálfun og svo framvegis oft mikilvæg
meðferð.
En fyrrnefnda vítahringi verður að rjúfa
til að von sé um árangur af nokkurri með-
ferð. Það er best gert með því að byrja á að
eyða þreytu og streitu. Oft þarf verulegt
magn slakandi og svæfandi lyfja. Sum
þunglyndislyf minnka samtímis kvíða,
verki, depurð og vöðvaspennu. Hin venju-
legu, léttari svefnlyf hafa hér lítið hlutverk
nema sem „slökkvarar" á eftir hinum til að
koma svefnferli af stað á kvöldin. Meðferð
án þess að leiðrétta þreytu og streitu má
líkja við hreina sóun á fé og tíma. Hlutverk
sjúklingsins er að vera virkur í þjálfuninni,
skilja hvað er að gerast, hafa skýr mark-
mið, læra slökun og kunna að annast sjálf-
an sig þegar bati hefur náðst.
Það er alltaf hægt
að leiðrétta truflaðan svefn
Oft duga almenn heilræði eins og góð
gönguferð undir kvöldið, samanber vís-
una:
Þegar lundin þín er hrelld
þessum hlýddu orðum:
Gakktu með sjó eða sittu við eld.
Svo kvað völvan forðum.
Slökun gefur hugarró. Mikilvægt er að
sleppa örvandi efnum. Heit mjólk eða heitt
bað greiðir fyrir svefni. Deyfa ljósin.
Slökkva á sjónvarpinu. Komast í rúmið
vel fyrir miðnætti. Bænir gagnast enn sem
fyrr trúuðu fólki til að undirbúa svefn.
Dáleiðsla, í höndum þeirra sem kunna
með hana að fara, er virk meðferð til að
lagfæra truflaðan svefn.
Ef þessi ráð duga ekki þarf að nota lyf
fremur en að aðhafast ekkert. Aðgerðar-
leysi býður frekari vandræðum heim.
Svefnlyf og róandi lyf, rétt notuð eru
mikilvæg hjálpartæki, einkum í byrjun, til
að leiðrétta svefntap og streitu. Lyfin hafa á
undanförnum áratugum lent í eins konar
skammarkrók í þjóðfélagi okkar. Hræðslu-
áróðursmenn, einnig læknar, hafa lagt of-
uráherslu á að svefnlyf geti verið ávana-
myndandi. Þau eigi ekki að nota nema í
neyð og helst sem allra minnst. Utkoman
er að almenningur þorir varla að nota
svefnlyf og margir læknar hvorki kunna né
þora að ráðleggja um notkun þeirra.
Ótímabær austur annarra lyfja er algengur
af þessum sökum. Þarna býr að baki að
Gott svefnlyf
þarf að verka
svo fljótt að
hvíldartími
tapist ekki í að
bíða eftir svefni.
Það þarf að
tryggja nógu
langan svefn.
Það þarf að gefa
eðlilegan svefn
og má hvorki
trufla drauma
né djúpsvefn.
Það á ekki að
valda drunga
fram eftir degi
eða öðrum
aukaverkunum.
Það á ekki að
valda ávana.
Stundum þarf
að velja tvö lyf
saman til þess
að ná þessum
markmiðum.
Slökun og
skynsamlegir
lífshættir skipta
mjög miklu
máli til að
greiða fyrir
svefni.
Það eru lífsgæði
að fá fullan
svefn og að vera
vel hvíldur að
morgni.
fyrir 1970 voru mörg svefnlyf mikil ávana-
lyf og sum voru hættuleg, tekin í of stór-
um skömmtum. Lyf hafa gjörbreyst til
batnaðar og mikið úrval lyfja gerir auðvelt
að forðast áhættu ávana.
Hið fullkomna svefnlyf er vitaskuld ekki
til, þótt mörg séu góð. Oftast dugir eitt lyf
til að koma svefni í lag en stundum þarf
tvö samtímis.
Gott svefnlyf þarf að hafa eftirtalda eig-
inleika:
1. Það þarf að verka fljótt svo að dýrmætur
hvíldartími tapist ekki í að bíða eftir svefn-
inum.
2. Það á að gefa eðlilegan svefn, ekki trufla
drauma né djúpsvefn að neinu ráði.
3. Það má ekki valda aukaverkunum svo
sem drunga fram eftir degi.
4. Lyfið þarf að svæfa en einnig að tryggja
að viðkomandi sofi nógu lengi. Þegar mikil
streita eða miklir verkir eru til staðar getur
verið heppilegt að nota langverkandi lyf
snemma kvölds en taka síðan annað fljót-
verkandi lyf um háttatímann til að sofna
strax. Lyfin verka þá saman yfir nóttina.
5. Lyfið má ekki hafa tilhneigingu til
myndunar ávana. Þarf að varast það sér-
staklega hjá fólki sem hefur tilhneigingu til
fíknar. Sum þeirra lyfja sem hugsanlega
geta valdið ávana eru gagnleg og geta átt
sinn sess, einkum sem hjálparlyf. Séu þau
notuð þarf að ræða hve mikil eða lítil
áhættan er svo að áhyggjur skapist ekki að
óþörfu. Avanalíkur eru ætíð mestar ef með-
ferðin er gagnslítil og sjúklingurinn er
áfram í vandræðum sínum.
Þegar lyf eru notuð þarf sjúklingur að
vita hvenær hætt verður að nota lyfið og
hvernig.
Markmið meðferðar
þurfa að vera skýr
Gera verður sjúklingi ljóst að það er á
hans ábyrgð að iðka heilbrigða lífshætti,
koma sér í rúmið, hætta óhóflegri neyslu á
koffeini, læra slökun, stunda líkamsrækt.
Sjúklingur þarf síðan að kunna að halda
sér í lagi og þekkja aðferð til að ráða við
tímabundið svefnleysi sem getur komið
við sérstakar aðstæður, til dæmis álags-
tímabil eða ferðalög.
Það eru lífsgæði að fá fullan svefn og að
vera vel hvíldur að morgni.
Ingólfur S. Sveinsson læknir er sérfæðingur í
geðlækningum og starfar á eigin stofu, á geð-
deild Landspítalans og endurhæfingarmiðstöð-
inni Reykjalundi.
í síðasta tölublaði Heilbrigðismála birtist
grein eftir Ingólf um endurhæfingu.
24 HEILBRIGÐISMÁL 2/1998