Fréttablaðið - 03.02.2010, Blaðsíða 28

MARKAÐURINN 3. FEBRÚAR 2010 MIÐVIKUDAGUR8
U M R Æ Ð A
Helstu hugmyndir Baracks Obama
Bandaríkjaforseta um yfirhaln-
ingu bankakerfisins eru sóttar í
smiðju Pauls Volcker, fyrrverandi
seðlabankastjóra Bandaríkjanna.
Volcker var tvímælalaust farsæl-
asti seðlabankastjórinn á 20. öld
og meðal þeirra fyrstu til að vara
við ágöllum þess sem við kölluðum
„hið nýja og góða fjármálakerfi“.
En Volcker hefur einnig varað
eindregið við hættunum af gjald-
eyrissveiflum. Hver er tenging-
in milli fortíðargljáðri þrá eftir
einfaldara bankakerfi með minni
áhættu og voninni um að kynna
til sögunnar gjaldeyriskerfi sem
virðist líka heyra sögunni til?
Það hafði þegar verið rætt um
að taka upp eftirlitskerfi í anda
þess sem gilti á 4. áratugnum áður
en Obama tilkynnti um hina svo-
kölluðu „Volcker-reglu“ 21. jan-
úar, en samkvæmt henni verða
viðskipti með eigin bréf bönn-
uð og bönkum meinað að „eiga,
fjárfesta í, eða styrkja“ vogunar-
sjóði. Tillagan er í raun uppfærð
útgáfa af Glass-Steagall-lögun-
um frá 1933, sem gengu út á að
aðskilja fjárfestingarbanka og
viðskiptabanka.
MEIRA TAUMHALD
Mörg lönd reyndu að takmarka
svigrúm banka á 4. áratugnum.
Í Belgíu, þar sem fyrstu alhliða
bankarnir voru settir á laggirn-
ar snemma á 19. öld, var líka
skilið á milli viðskiptabanka og
fjárfestingarbanka og ítölskum
bönkum var bannað að eiga bréf
í iðnfyrirtækjum.
Rökin fyrir taumhaldi á banka-
starfsemi á 4. áratugnum voru ekki
þau að þeir væru „of stórir til að
falla“, heldur byggðu frekar á lé-
legri ráðgjöf sem þeir höfðu veitt
viðskiptavinum sínum. Fjárfest-
ingarbankar höfðu selt almenn-
um viðskiptavinum hlutabréf og
skuldabréf (sér í lagi fyrirtækja
og ríkisstjórna), fært áhættuna
yfir á viðskiptavinina og skapað
sér miklar tekjur í formi þjónustu-
gjalda og þóknunar.
Eins og nú heimtuðu margir
að bönkunum og bankamönnum
yrði refsað. En þeir vildu líka að
bankarnir byðu upp á fleiri úr-
ræði til að fjármagna innlendar
fjárfestingar og iðnað. Þær endur-
bætur sem gerðar voru á bönkun-
um komu almennt niður á banka-
mönnum en þeim tókst ekki að
glæða nýju lífi í lánastarfsemi.
Í dag snýst umræðan frekar um
hættuna sem bankar geta valdið
skattgreiðendum en viðskiptavin-
um sínum. Viðskipti með eigið fé
voru ekki aðeins réttlætt vegna
þess að þau bjuggu til mikinn
gróða fyrir bankana (þau gerðu
það), heldur líka vegna þess að
þau áttu að skapa markað og kaup-
mátt fyrir vörur og greinar sem
minna var sýslað með. Bankarn-
ir komu þannig á laggirnar eigin
mörkuðum, sem gerði þeim og við-
skiptavinum þeirra kleift að verð-
leggja vörur sem annars hefði
verið ógjörningur að verðmeta.
Ofsagróðinn átti að vera umbun
fyrir veitta almannaþjónustu.
Risabankar af þessum toga
eru nauðsynlegir því litlir bank-
ar geta ekki einir skapað mark-
að. Risabankar leika líka lykil-
hlutverk á alþjóðlegum gjaldeyr-
ismörkuðum og safna miklum
gjaldeyrisforða.
AUKIÐ EIGINFJÁRHLUTFALL
Ef nútímabankar eru of stórir og
of hættulegir vegna þess að þeir
eru svo viðkvæmir, er augljósasta
leiðin til að gera þá öruggari að
setja reglur um hærra eiginfjár-
hlutfall. Því miður er eina aug-
ljósa leiðin fyrir banka að hækka
eiginfjárhlutfallið sú að snar-
minnka lánveitingar. Það er það
síðasta sem viðskiptalífið þarf á
að halda á samdráttarskeiði.
Nýja lausnin við þessari klípu
er að festa í lög hvaða umsvif eigi
að fella alfarið úr bankarekstri.
Markmiðið er að með því að endur-
skipuleggja fjárhagslegar áhersl-
ur verði hægt að hleypa nýju lífi í
annars konar lánveitingar.
Á 4. áratugnum héldust yfir-
ráð yfir bönkum í hendur við yf-
irráð yfir fjármagnshreyfingum
og að endingu við gengisákvarð-
anir. Fjármagnshreyfingar voru
keyrðar áfram af nokkrum stór-
um fjármálastofnunum og sveigj-
anlegu gengi. Nokkrir hagfræð-
ingar, sér í lagi Austurríkismaður-
inn Gottfried Haberler, reyndu að
setja fram valkosti við áframhald-
andi fjármagnshreyfingar en pól-
itískur vilji var ekki fyrir hendi.
AÐ LEITA LAUSNAR Í FORTÍÐINNI
Árið 1944 var Bretton Woods-
samkomulagið staðfest
en það lagði grunn-
inn að hagskipu-
lagi heimsins eftir
stríð. Við það tæki-
færi kallaði Henry
Morgenthau, fjár-
málaráðherra
Bandaríkjanna,
eftir skilvirkara bankakerfi sem
útvegaði meira fé á ódýrari skil-
málum. „Það myndi … hrekja
okurlánarana burt úr musteri al-
þjóðlegra fjármálamarkaða.“
Eftir að gjaldeyrisskiptakerfi
Bretton Woods-samningsins
hrundi snemma á 8. áratugnum,
var sú skoðun útbreidd að sveigj-
anlegra gjaldeyriskerfi gæti
komið á auknum stöðugleika. En
þar sem það er aðeins stutt síðan
við komumst að því að það þarf
fjárhagsleg ferlíki til að skapa
stöðugleika, einkenndist gjald-
eyrismarkaðurinn lengi vel af
sveiflum og óvissu. Markaðurinn
þurfti á stórum bönkum að halda
til að koma á jafnvægi. Þegar stór-
ir bankar geta ekki sinnt þessu
hlutverki og þurfa að draga sig í
hlé, aukast líkurnar á markaðs-
sveiflum.
Vari núverandi samdráttarskeið
lengur leiðir það líklega til auk-
innar gjaldeyriskreppu, þar sem
lánstraust ríkja helst í hendur
við stöðu bankanna í viðkomandi
landi. Árið 1992, þegar samdrátt-
ur lék lönd á evrusvæðinu grátt,
lét franski þingmaðurinn Michel
Sapin þau orð falla á þingi að í
frönsku byltingunni hefðu spá-
kaupmenn farið undir fallöxina.
Árið 1944 var lærdómurinn af
4. áratugnum dreginn á alþjóðleg-
um grundvelli. Er hægt að gera
eins og þá og skrá gengið upp á
nýtt eina ferðina enn? Það myndi
ganga gegn flestum kenningum
nútímahagfræði, en þegar við
erum farin að leita eftir lausnum í
fortíðinni er það ekki óhugsandi.
©Project Syndicate. (Millifyr-
irsagnir eru
blaðsins.)
Aftur til framtíðar
í efnahagsmálum
Mikil eftirvænting var eftir
kaupum á hlutabréfum Fóður-
blöndunnar í útboði með bréfin
fyrir skráningu þeirra á markað
hjá Verðbréfaþingi í mars 1997.
Kaupþing sá um útboðið þar sem
tíu prósent hlutafjár voru í boði.
Svo mikil var spennan að á annað
hundrað manns komu sér fyrir
utan við höfuðstöðvar Kaupþings
þegar hlutabréfasalan hófst,
sumir með umboð fyrir allt að
þrjátíu manns. Bréfin, sem fóru
á genginu 2,6 krónur á hlut, seld-
ust upp á einni klukkustund.
Fóðurblandan hóf starfsemi
árið 1960 og komst hún í eigu
bræðranna Jóns, Gunnars og
Sigurðar Garðars Jóhannssona,
löngum kennda við Ásmund-
arstaði, og fjölskyldur þeirra
árið 1984. Nokkrum árum síðar
keyptu þeir Gunnar og Sigurður
Garðar hlut bróður síns. Fóður-
blandan var hefðbundið rekstr-
arfélag, sem framleiddi fóður
fyrir svín, fugla, fiska, sauðfé,
nautgripi og gæludýr. Þegar hér
var komið sögu var Fóðurbland-
an umsvifamesti framleiðandi
kjarnfóðurs með um 45 prósenta
markaðshlutdeild. Þá átti Fóður-
blandan helming hlutafjár í Korn-
hlöðunni, sem annaðist geymslu
á korni fyrir Fóðurblönduna
og Mjólkurfélagið. Kornhlað-
an átti svo meirihluta hluta-
fjár í hveitimyllufyrirtækinu
Kornaxi.
Árið 1996 ákváðu bræðurn-
ir að breyta félaginu úr lokuðu
hlutafélagi í almenningshluta-
félag. Markmið með skráningu
þess var meðal annars að opna
fyrir aðgang að ódýrara fjár-
magni, líkt og Gunnar, þá for-
stjóri, tók til orða í samtali við
Morgunblaðið í desember 1996.
Jafnframt lýsti hann því yfir
að þeir bræður myndu selja úr
eignasafni sínu.
Viðskipti með hlutabréf Fóð-
urblöndunnar hófust á Verð-
bréfaþingi 21. mars 1997 og stóð
gengi þeirra á fyrstu mínútum í
3,8 krónum á hlut. Það jafngilti
46 prósenta hækkun frá útboði.
Tíu prósentustig höfðu bæst við
undir lok dags.
Bræðurnir stóðu við sitt og
seldu úr eignasafninu jafnt og
þétt. Þeir áttu í apríllok aðeins
eftir helming hlutabréfa í Fóður-
blöndunni. Í júní 2000 seldu þeir
svo eftirstandandi hlut sinn til
GÍR Capital Investment í New
York, félags Kaupþings, og GB-
fóður, sem feðgarnir Bjarni Páls-
son og Páll Ólafsson frá Braut-
arholti á Kjalarnesi áttu. Öðrum
hluthöfum var í kjölfarið gert
yfirtökutilboð og eignuðust fé-
lögin 96 prósent. Fóðurblandan
var afskráð um haustið.
Búnaðarbankinn keypti Fóð-
urblönduna um mitt ár 2001. Við
endursköðun á bókhaldi þess
kom í ljós að GÍR Capital og GB-
fóður höfðu látið Fóðurblönduna
lána sér fyrir kaupunum auk
þess sem þeir greiddu sér 182
milljónir króna í arð vegna ár-
anna 1999 og 2000. Lánin og arð-
greiðslurnar námu samtals 660
milljónum króna, sem leiddi til
þess að eiginfjárstaða Fóður-
blöndunnar varð neikvæð um
áttatíu milljónir.
Eigendurnir voru á endanum
látnir endurgreiða arðinn. Það
þótti afar óvenjulegt, ef ekki
einsdæmi.
Margir biðu spenntir
eftir Fóðurblöndunni
BEÐIÐ EFTIR VIÐSKIPTUM Á annað hundrað manns biðu þess að kaupa hlutabréf
í Fóðurblöndunni þegar sala á þeim hófst í útboði Kaupþings snemma í mars 1997.
Eins og sjá má var kalt í veðri og var fólk því kappklætt.
MYND/SVEINN ÞORMÓÐSSON (LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR)
Ú R F O R T Í Ð I N N I
Harold James
Prófessor í
sagnfræði og
alþjóðamálum við
Princeton-háskóla.
500 bæklingar með nýju sniði.
UMHVERFISVOTTUÐ
PRENTSMIÐJA
50 kassar utan um augnakonfekt.
Oddi – umhverfisvottuð prentsmiðja. Höfðabakka 7, 110 Reykjavík, sími 515 5000, www.oddi.is