Fréttablaðið - 03.04.2010, Blaðsíða 18

18 3. apríl 2010 LAUGARDAGUR
F
yrir leikmann virðist fátt frétt-
næmt við það þó að fornleifa-
fræðingur grafi fiskbein úr rúst-
um gamals klausturs austur á
fjörðum. Fólk þurfti, eins og nú,
að borða og á Íslandi liggur beint
við að borða fisk. En fornleifafræðingurinn
lítur ekki þessum augum á það sem gengn-
ar kynslóðir skildu eftir sig. Hann spyr hvað
stórt sem smátt getur sagt honum um dag-
legt líf alþýðu manna jafnt sem þeirra sem
áttu eitthvað undir sér. Rétt eins og í mósaík-
mynd falla brotin síðan saman og kalla fram
sýn á stærra samhengi hlutanna.
Einstök rannsókn
Skriðuklaustur – híbýli helgra manna er
fornleifafræðileg rannsókn sem hófst á
rústum Skriðuklausturs í Fljótsdal árið
2002. Steinunn J. Kristjánsdóttir, dósent í
fornleifafræði við Háskóla Íslands og Þjóð-
minjasafn, er verkefnisstjóri rannsóknarinn-
ar en stór hópur hefur lagt verkefninu lið á
ýmsan hátt.
Klaustrið var stofnað á bænum Skriðu
skömmu fyrir aldamótin 1500 og var það
rekið til siðaskipta. Voru það hjónin Halls-
teinn Þorsteinsson og Cecilía Þorsteinsdóttir
sem gáfu jörð sína til klausturhalds en þau
bjuggu á Víðivöllum í sömu sveit. Klaustrið
var lagt af við siðbreytinguna um miðja 16.
öld, eftir aðeins um 60 ára rekstrartíma.
Nú er ljóst að grunnform klausturbygg-
ingarinnar var það sama og önnur evr-
ópsk klaustur höfðu. Klaustrin voru sam-
sett af þyrpingu vistarvera sem öll gegndu
ákveðnum hlutverkum og byggð voru ásamt
klausturkirkju við klausturgarð. Útveggirnir
mynduðu þannig lokað umhverfi þeirra sem
ákváðu að gefa sig guði einum á hönd og
segja skilið við hinn veraldlega heim sem lá
utan veggja klaustursins. Greina má tíu vist-
arverur, og þar af litla kapellu og klaustur-
kirkju sem báðar voru hluti af klausturbygg-
ingunni sjálfri. Í miðri húsaþyrpingunni var
garður með brunni fyrir miðju. „Augljóst er
að um mjög stóra kirkjubyggingu hefur verið
að ræða og sama á við um klausturbygging-
una alla sem er langtum stærri en áður var
talið,“ segir Steinunn. „Íburður klaustur-
kirkjunnar hefur líka verið mikill því í rúst
hennar hafa fundist brot úr altarissteinum,
steindum gluggum og líkneski.“ Greining-
ar á viðarsýnum úr byggingunum benda til
þess að klaustrið hafi verið byggt úr reka-
viði, auk torfs og grjóts. Ýmis gögn og munir,
til dæmis vikur- og litunarsteinar, ýta undir
hugmyndir þess efnis að unnið hafi verið við
skriftir í klaustrinu, enda klaustrin venju-
lega talin helstu mennta- og menningarsetur
kaþólskra á miðöldum.
Í alfaraleið
Eitt af markmiðum fornleifarannsóknar-
innar hefur verið að svara spurningunni
um staðsetningu klaustursins. Staðsetning
Skriðuklausturs kann að þykja einkenni-
leg eins og hún blasir við í dag innst inni í
afskekktum dal á Fljótsdalshéraði. Hvar-
vetna stóðu miðaldaklaustrin í alfaraleið
vegna þess grundvallarhlutverks þeirra að
taka á móti öllum sem þurftu á andlegri eða
líkamlegri aðstoð að halda. „Þetta átti sér-
staklega við um þau klaustur sem ráku spít-
ala á sínum vegum, eins og Skriðuklaustur
gerði, þó margir gestkomandi í klaustrum
hafi þó oft einungis óskað sér næturgisting-
ar eða sáluhjálpar,“ segir Steinunn.
Steinunn segir að greiningar á dýrabein-
um – sérstaklega fiskbeinum – úr rústum
klaustursins hafi komið fræðimönnum á
sporið við leit að skýringum á staðsetningu
þess. Fiskbeinin sem fundist hafa eru stærri
og sum af tegundum, sem fátítt er að veiðist
á grunnmiðum við Austurland. „Þetta bend-
ir til að fiskmeti, sem neytt var á staðnum,
hafi verið upprunnið frá sunnan- eða vest-
anverðu Íslandi og beinir það því sjónum að
flutningsleiðum sem nú á tímum eru lokaðar
eða gleymdar.“
Hér vísar Steinunn í fornar leiðir sem lok-
uðust eftir að klaustrið á Skriðu lagðist af í
siðbreytingunni 1550. Fljótsdalur og Skriðu-
klaustur voru á klausturtímanum meir í
alfaraleið en síðar hefur orðið, enda ljóst af
jarðakaupum príoranna að þeir sóttust eftir
sjávarjörðum sem gáfu miklar tekjur eins
og Borgarhöfn í Suðursveit. Um dalinn lágu
nefnilega leiðir af Héraði og suður yfir til
Austur-Skaftafellssýslu. Klaustrið var því
síðasti viðkomustaður áður en farið var yfir
Vatnajökul. Skriðuklaustur var því vel í sveit
sett til að þjóna öllum fjórðungnum á starfs-
tíma sínum.
Hospítal
Niðurstöður rannsóknarinnar sýna að
klaustrið var griðastaður fyrir sjúka; á því
leikur enginn vafi lengur að þar var starf-
rækt sjúkrahús. Heimildir um slíka starf-
semi er ekki að finna annars staðar en í
klaustrinu á Skriðu, þó að starfsemi af
þessu tagi sé vel þekkt úr klaustrum utan
Íslands.
Frjókornagreining á sýnum úr klaustur-
garðinum hefur leitt það í ljós að markviss
ræktun lækningajurta fór fram á staðnum á
meðan klaustrið var starfrækt. Ýmis konar
áhöld til lækninga hafa einnig fundist, svo
sem skæri, lyfjaglas og ýmsar tegundir
steina en þekkt er að steinar hafi verið tald-
ir búa yfir lækningamætti. Jafnframt má
greina einkenni alvarlegra sjúkdóma eða
áverka af ýmsu tagi á nánast öllum beina-
grindunum sem grafnar hafa verið upp úr
klausturkirkjugarðinum, ólíkt því sem jafn-
an er með mannabein úr sóknarkirkjugörð-
um eða heimagrafreitum, en á klausturspítöl-
um var skylda að greftra þá sem dóu í þeirra
umsjá. Er þar helst að nefna smitsjúkdóma,
eins og sárasótt, berkla, sull og lungnabólgu,
sem landlægir voru á Íslandi á þessum tíma.
Bein fyrirbura og ungbarna eru einnig hlut-
fallslega mörg í beinasafninu frá Skriðu-
klaustri en það gæti bent til að konur hafi
leitað til klaustursins í barnsnauð.
Óvissa um framhaldið
Reiknað er með að grafið verði þrjú sumur
til viðbótar á Skriðuklaustri. Á veturna
hefur verið unnið úr þeim gögnum sem safn-
að er á sumrin og þannig verður það áfram.
„Nú þegar er einnig unnið að frekari grein-
ingu mannabeina, meðal annars í tengslum
við doktorsverkefni um tíðni eyrnabólgu
hérlendis á miðöldum. Verið er að röntgen-
mynda hauskúpur í því skyni en þannig má
greina sýkingar sem annars sjást ekki með
auganu,“ segir Steinunn.
Steinunn segir að stefnt sé að útgáfu bókar
um rannsóknina árið 2012 eða 2013. „Ég er
þegar byrjuð að vinna í henni en þar verða
birtar heildarniðurstöður um það sem fram
hefur komið um staðinn, svo og hlutverk
Skriðuklausturs í íslensku miðaldasam-
félagi. Uppgröfturinn hefur vakið athygli
klausturfræðinga erlendis, enda um alþjóð-
lega stofnun að ræða. Eins er þetta í fyrsta
skipti sem klaustur er grafið upp í heild sinni
hérlendis.“
Hrunið hefur áhrif á fornleifarannsóknir
eins og allt annað. Steinunn segir útlitið alls
ekki gott fyrir sumarið og er svartsýn varð-
andi næstu ár.
„Ég hef reynt að leita fanga erlendis að
undanförnu til þess að manna uppgröft-
inn í sumar og nú lítur út fyrir að ég verði
vegna þessa nánast eingöngu með fornleifa-
fræðinema úr háskólum nágrannalandanna í
vinnu, í stað íslenskra eins og verið hefur. En
það verður grafið í sumar og svo verð ég að
sjá til hvort áætlun mín um lok uppgraftar-
ins árið 2012, á 500 ára afmæli Skriðukirkju,
standist.“
Ferðasaga úr þorskbeinahrúgu
Fornleifauppgröftur á rústum Skriðuklausturs í Fljótsdal hefur leitt í ljós að klaustrið er að fullu sambærilegt við önnur evrópsk
klaustur frá 16. öld. Svavar Hávarðsson komst að því að þar var starfræktur spítali með ræktun lækningajurta og munkarnir
héldu úti miðstöð mennta og menningar. Til þessa hafa 157 beinagrindur verið grafnar upp auk þúsunda muna af öllu tagi.
Samtals voru grafnir upp
ríflega þúsund gripir sumarið
2009 og er það nokkuð í
samræmi við eðli rústanna.
Nú hafa verið grafnir úr rúst-
unum um tólf þúsund gripir
alls. Forvarsla gripa fór fram á
staðnum meðan á uppgrefti
stóð, líkt og fyrri ár. Er því
forvörslu allra gripa frá upp-
greftinum lokið. Meðal gripa
eru hnífar, leirker, skreytingar
af ýmsu tagi, auk fjölda dýra-
beina, nagla og ógreinanlegra
hluta úr málmi.
Dýrabein sem grafin voru
upp árin 2003-2007 eru
9.868 talsins og hafa verið
greind. Mataræði á Skriðu-
klaustri hefur verið í líkingu
við það sem sjá má á öðrum
höfuðbýlum hérlendis á mið-
öldum. Nautgripakjöt hefur
verið flutt á staðinn en sauðfé
hefur líklega verið slátrað á
staðnum. Kjöt af sel og álft
hefur verið nokkuð algengt á
borðum þeirra sem bjuggu á
Skriðuklaustri. Átta smáhund-
ar hafa verið á staðnum og
einn hundur af stærri tegund.
Sérstaka athygli vekja þau
þorskbein sem greind voru
í beinasafninu. Um er að
ræða bein af stórþorski sem
hefur yfirleitt verið yfir metri
á lengd. Þar sem stórþorsk
er ekki að finna austar en í
Berufirði má reikna með að
hann hafi verið fluttur af Suð-
urlandi á Skriðuklaustur.
Um tólf þúsund gripir fundnir
■ Lokið var við að grafa
upp 34 grafir sumarið
2009. Mannabeinasafn
Skriðuklausturs telur nú
157 beinagrindur og er það
þar með orðið það stærsta
heildstæða beinasafn sem
grafið hefur verið upp á
einum stað hérlendis til
þessa. Flestar þeirra eru
frá því 60 ára tímabili sem
klaustur var rekið á staðnum,
eða frá 1494-1554. Ekki er vitað hversu margar grafir eru eftir
óopnaðar en nauðsynlegt er að grafa þær allar upp vegna
lýðfræðilegs samhengis kirkjugarðsins alls.
■ Greiningar á mannabeinum hafa frá árinu 2004 verið gerðar
jafnóðum og þau hafa verið grafin upp. Niðurstöður benda
til þess að einstaklingar sem hlutu leg í klausturgarði Skriðu-
klausturs hafi átt við ýmiskonar veikindi að stríða. Um er að
ræða allt frá einkennum landlægra sjúkdóma til áverka af
völdum álags eða slysa.
Sumarið 2009 voru fleiri tilfelli af sárasótt greind en þau eru nú orðin átta talsins (sjá mynd).
Átta tilfelli af sullaveiki voru greind árið 2009 en aðeins eitt hafði verið greint áður í beinasafn-
inu. Í einni gröfinni fannst yfir 17 sentimetra stór sullablaðra (sjá mynd) og er hún sú stærsta
sem fundist hefur til þessa hérlendis.
Stærsta beinasafn Íslands
STEINUNN KRISTJÁNSDÓTTIR Stór hópur fólks hefur komið að rannsókninni síðustu ár. Steinunn, sem er
dósent í fornleifafræði við Háskóla Íslands og Þjóðminjasafn, hefur veitt rannsókninni forstöðu frá upphafi.