Fréttablaðið - 20.12.2010, Blaðsíða 18

18 20. desember 2010 MÁNUDAGUR
FRÉTTASKÝRING: Tunglmyrkvi á vetrarsólstöðum
2. Sólarljós berst að hluta í gegnum lofthjúp jarðar sem
tvístrar því og gefur tunglinu rauðan lit.
1. Jörðin skyggir á sólarljósið sem venjulega endurvarpast
af tunglinu og myndar hálfskugga og alskugga.
Sólin Sólarljós Jörðin
Tunglið
Að kvöldi 20. desember. Að morgni 21. desember
Tunglmyrkvi
sýnilegur
Myrkvi sýnilegur
þegar tungl sest
Tunglmyrkvi
sést ekki
Myrkvi sýnilegur
þegar tungl rís
Hálfskuggi (penumbra)Alskuggi (umbra)
Sporbaugur
tunglsins
Tunglmyrkvi sýnilegur víða um heim
Heimild: NASA © Graphic News
Á morgun, á vetrarsólstöðum og
stysta degi ársins, verður al-
myrkvi á tungli. Ef veður leyfir
sést myrkvinn vel frá Íslandi þótt
tunglið sé tiltölulega lágt á lofti
á vesturhimni. Almyrkvinn hefst
klukkan 07.40 og stendur í rúma
klukkustund.
„Almyrkvar á tungli eru alltaf mjög glæsi-
legir og mikið sjónarspil. Þeir eru ekki svo
óalgengir og sjást að meðaltali á tveggja
til þriggja ára fresti frá hverjum stað á
jörðinni. Þannig sást almyrkvi síðast frá
Íslandi í febrúar árið 2008,“ segir Sævar
Helgi Bragason, formaður Stjörnuskoðun-
arfélags Seltjarnarness. „Ferlið allt tekur
nokkrar klukkustundir en hápunkturinn
er að sjálfsögðu almyrkvað tungl. Í þetta
sinn er tunglið almyrkvað frá 07.40 til
08.54. Fyrir og eftir er gaman að fylgjast
með skugga jarðar gleypa tunglið hægt og
bítandi. Við almyrkvann sjálfan fær tungl-
ið á sig rauðan lit sem er alltaf sérstakt
að sjá. Þennan rauða lit má rekja til allra
sólarupprása og sólarlaga sem umlykja
jörðina á þessu augnabliki. Frá yfirborði
tunglsins sæi geimfari þunnan rauðan
hring umlykja myrkvaða jörð, sem er án
efa tignarleg sjón.“
Að sögn Sævars þarf áhugafólk engan
sérstakan búnað til að sjá almyrkvann
þótt ekki sé verra að kíkja á tungl-
ið með venjulegum handsjónauka eða
stjörnusjónauka.
Sól, jörð og tungl
Tunglmyrkvar geta aðeins orðið þegar
sólin, jörðin og tunglið liggja hér um bil
í beinni línu. Tunglmyrkvar verða því
aðeins þegar tungl er fullt og fer inn í
skugga jarðar. Þrátt fyrir þetta verða
tunglmyrkvar þó ekki mánaðarlega því
brautarplan tunglsins og brautarplan jarð-
ar eru ósamsíða. Tunglbrautin hallar um
fimm gráður frá braut jarðar og vegna
hallans fellur skuggi jarðar yfirleitt undir
eða yfir tunglið.
Skuggi jarðar er tvískiptur og því eru til
þrjár gerðir af tunglmyrkvum: Almyrkvar,
deildarmyrkvar og hálfskuggamyrkvar.
Gerð myrkvans hverju sinni fer eftir
því hvernig tunglið færist inn í skugga
jarðar. Alskugginn er dimmasti hluti jarð-
skuggans og þar sést sólin alls ekki. Hálf-
skugginn er hins vegar ekki eins dimmur
en innan hans sést hluti sólar.
Tunglmyrkvar sjást frá allri næturhlið
jarðar, ólíkt sólmyrkvum sem sjást aðeins
frá takmörkuðu svæði á jörðinni. Í þetta
sinn sést myrkvinn best
frá Norður-Ameríku en
líka vel frá Íslandi þótt
tunglið sé tiltölulega lágt
á lofti á morgunhimnin-
um í vestri. Síðast sást
almyrkvi frá Íslandi
aðfaranótt 21. febrúar
2008.
Jörðin er kúla!
Tunglmyrkvinn á morg-
un hefst þegar tunglið snertir hálfskugga
jarðar klukkan 05.30 að íslenskum tíma.
Hálfskugginn er daufur og því sést lítil
sem engin breyting á tunglinu þegar þetta
gerist. Það er í raun ekki fyrr en um sjö-
tíu prósent tunglsins eru komin inn í hálf-
skuggann að einhverjar birtubreytingar
sjást. Hálfskuggamyrkvinn verður meira
áberandi eftir því sem á líður.
Þegar tunglið byrjar að ganga inn í
alskuggann, klukkan 06.32, hefst deildar-
myrkvi, sem er mun greinilegri. Snemma
í deildarmyrkvanum sést örugglega óræk
sönnun þess að jörðin sem við byggjum
er kúla, því jarðskugginn er augljóslega
bogadreginn.
Deildarmyrkvinn varir í 68 mínútur.
Klukkan 07.40 hefur tunglið í heild sinni
færst inn í alskuggann og er þá almyrkvað.
Hraði tunglsins í gegnum skuggann er um
einn kílómetri á sekúndu, svo almyrkvi
getur mest staðið yfir í eina klukku-
stund og 42 mínútur. Í þetta sinn stend-
ur almyrkvinn yfir til klukkan 08.54 eða í
klukkustund og fjórtán mínútum betur.
Rautt tungl
Þegar tunglið er inni í alskugga jarðar fær
það á sig rauðleitan blæ. Sólarljósið berst
í gegnum lofthjúp jarðar sem tvístrar
rauða litnum síðar en hinum litunum. Ljós-
ið berst til tunglsins og gefur því rauðan
lit. Litur tunglsins við almyrkva er háður
skýjum, ryki og mengun í lofthjúpi jarð-
ar. Stundum hverfur tunglið nánast alveg
vegna óhreininda í loftinu.
„Þegar Pínatúbófjall á Filippseyjum
gaus í júní 1991 spúði það mikilli gjósku
Jólalegt tungl á vetrarsólstöðum
Svavar
Hávarðsson
svavar@frettabladid.is
TUNGLMYRKVI ÁRIÐ 2008 Þegar tunglið er inni í alskugga jarðar fær það á sig rauðleitan blæ, en sólarljósið berst í gegnum lofthjúp jarðar sem tvístrar rauða litnum síðar en hinum litunum. MYND/RICHARD TRESCH FIENBERG
SÆVAR HELGI
BRAGASON
upp í efri hluta lofthjúpsins sem dreifðist
yfir norðurhvelið næstu vikur og mánuði á
eftir,“ segir Sævar. „Í almyrkva sem varð
ári síðar varð tunglið kolsvart og grátt
en ekki rauðleitt eins og við má búast að
þessu sinni.“
Að almyrkva loknum færist tunglið
smám saman í austurátt á braut sinni í
kringum jörðina. Ferlið endurtekur sig
en nú í öfugri röð. Forgönguhvel tungls-
ins stingur sér út úr alskugganum og hefst
þá deildarmyrkvi aftur. Þegar tunglið er
allt komið út úr alskugganum hefst hálf-
skuggamyrkvi á ný. Smám saman færist
myrkrið af tunglinu svo að lokum skín
fullt tungl skært á himni eins og ekkert
hefði í skorist, segir Sævar.
Næst eftir tæpt ár
Næst sést tunglmyrkvi frá Íslandi að ári
liðnu, hinn 10. desember 2011. Sá myrkvi
verður um miðjan dag. Því sést ekki
almyrkvað tungl frá Reykjavík en deild-
armyrkvi verður sýnilegur þaðan. Aust-
ast á landinu sést tunglið almyrkvað þegar
það kemur upp fyrir sjóndeildarhringinn
undir lok almyrkvans.