Morgunblaðið - 09.09.2009, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. SEPTEMBER 2009
Spegill, spegill … Þótt þingið sé í fríi gefa landsmálin ráðherrunum engin grið. Hér sýnir spegillinn Steingrím fjármálaráðherra í gættinni er hann kom til fundar í Stjórnarráðinu í gær.
Golli
TVEIR dómar hafa nýlega fallið í Hæsta-
rétti Íslands er varða mansal og ærumeið-
ingar. Í öðru tilvikinu var blaðamaður Vik-
unnar dæmdur fyrir orð konu sem kom fram
undir nafni og mynd og sagði frá reynslu
sinni sem starfskona á nektardansstað í
Kópavogi. Hún leit á sjálfa sig sem fórn-
arlamb mansals. Í hinu tilvikinu voru blaða-
maður og ritstjóri Ísafoldar dæmdir fyrir að
tengja aðstæður starfskvenna á umræddum
nektardansstað við alþjóðlegar skilgreiningar
Sameinuðu þjóðanna á mansali. Þá skilgrein-
ingu hafa íslensk stjórnvöld samþykkt og
skuldbundið sig til að fullgilda, en ekki sett í
lög. Þrátt fyrir að tekið væri fram í greininni
út frá hvaða skilgreiningu væri unnið og
hvernig hún hljómaði ákvað dómarinn að
hunsa hana og í dómskjalinu segir orðrétt:
„Orðið mansal er skýrt sem þrælasala í Ís-
lenskri orðabók.“ Þar með hafa dómstólar
þrengt mjög að svigrúmi fjölmiðla til að fjalla
um mansal á Íslandi. „Mansal felur í sér skil-
greiningu á neyðarástandi einstaklings en til
þess að greina stöðu hans og veita honum að-
stoð þarf verkfæri og viðmið,“ segir í inn-
gangi að rannsókn Fríðu Rósar Valdimars-
dóttur mannfræðings, Mansal – líka á
Íslandi. Skýrslan er staðfesting á því að
mansal þrífst á Íslandi, rétt eins og annars
staðar. Fólki er haldið nauðugu á Íslandi
núna. Þótt rannsókn Fríðu sé mikilvægt tæki
í baráttunni við mansal ríkir þar algjör leynd
um þá fagaðila sem rætt var við og þau mál
sem voru tekin sem dæmi. Engin furða að
viðmælendur óttist að stíga fram þegar dóm-
ar Hæstaréttar eru hafðir í huga. Mansal er
ekki það sem einhver lendir í einhvers staðar
og einhvern tíma né heldur snýst mansal um
tölur. Baráttan gegn mansali snýst um raun-
verulegt fólk, sem haldið er nauðugu á Ís-
landi núna. Við viljum vita hver heldur því,
hvar og í hverskyns nauðungarvinnu. Þótt
nafnleyndinni sé ætlað að vernda fórn-
arlömbin er þeim enginn greiði gerður ef hún
verður til þess að gerendur komist upp með
verknaðinn. Þögn þolendanna verður því
vernd gerendanna. Hér er greinilega skakkt
gefið. Málið er viðkvæmt, en það á ekki að
vera of viðkvæmt til að hægt sé að fjalla um
það. Eins og segir í Mannréttindasáttmála
Sameinuðu þjóðanna: „ Allir menn eiga rétt
til lífs, frelsis og mannhelgi.“ Því hvetjum við
íslensk stjórnvöld til að standa við stóru orð-
in og fullgilda alþjóðlegar bókanir. Svo mætti
einhver taka sig til og uppfæra skilgrein-
inguna á mansali í Íslenskri orðabók.
Í inngangi að rannsókn Fríðu segir orð-
rétt: „Það þarf ekki hlekki eða aðrar sýni-
legar líkamlegar hömlur til að halda fórn-
arlambi í heljargreipum og ánauð mansals.
Fólk er flutt mansali til að anna eftirspurn
eftir þjónustu eða þörfum, án þess að tekið
sé tillit til mannréttinda viðkomandi. Til að
hámarka ágóða þeirra sem stunda mansal er
öllum brögðum beitt.“ Sameinuðu þjóðirnar
gera ráð fyrir því að 2,5 milljónir manna séu
fórnarlömb mansals. Og í skýrslu á vegum
Öryggis- og samvinnustofnunar Evrópu er
áætlað að 600.000 einstaklingar séu seldir
mansali í Evrópu, þar af eru 80% konur og
börn og 70% þeirra eru í kynlífsánauð. Árið
1995 var opnaður fyrsti strípistaðurinn á Ís-
landi. Fimm árum síðar eða árið 2000 kom út
skýrsla á vegum bandaríska sendiráðsins á
Íslandi þar sem sýnt var fram á mansal á Ís-
landi. Þá voru hér á landi 13 starfandi stripp-
staðir, eða jafnmargir klúbbar og í Kaup-
mannahöfn, og að minnsta kosti 1.000 stúlkur
störfuðu á strípistöðum á Íslandi. Sama ár
skrifuðu íslensk stjórnvöld undir bókun Sam-
einuðu þjóðanna sem gjarnan er kennd við
Palermo og snýr að baráttunni gegn skipu-
lagðri glæpastarfsemi, og er stærsti alþjóða-
samningur sem lýtur að baráttunni gegn
mansali. Í bókuninni er notast við aðra skil-
greiningu á mansali en áður hafði verið gert
og birtur rótækur aðgerðarlisti.
Enginn hefur verðið dæmdur
fyrir mansal á Íslandi
Samkvæmt bókuninni var skilgreiningin á
mansali eftirfarandi: „Mansal getur falist í
því að smala, flytja og jafnvel selja fólk, eða
taka á móti því með þvingunum eða hótunum
um ofbeldi. Mansal getur einnig verið brott-
nám, svindl, vandamisnotkun eða misnotkun
á neyð í þeim tilgangi að nota manneskjur
kynferðislega. Samþykki þess sem er fórn-
arlamb mansals skiptir engu máli í tilvikum
þar sem einhverjum þeim aðferðum sem lýst
er hér að ofan hefur verið beitt. Með öðrum
orðum flokkast það undir mansal að flytja
fólk á milli landa og hagnast á því að notfæra
sér neyð þess.“
Nú, níu árum seinna, eru íslensk stjórn-
völd ekki enn búin að fullgilda bókunina. Og
það má geta þess að Íslendingar eru því eina
Norðurlandaþjóðin sem ekki hefur staðið við
gefin loforð í þessari sameiginlegu baráttu
þjóðanna. Mansalsákvæðið sem gildir enn í
íslenskum lögum er úrelt og úr takti við þá
þekkingu sem til er á þessu alþjóðlega meini.
Þessu verður að breyta.
Í þeim málum þar sem grunur hefur leikið
á að um mansal hafi verið að ræða hefur ekki
tekist að færa sönnur fyrir því. Í núgildandi
lagaákvæði er sönnunarkrafan of mikil og því
eru engin staðfest mansalsmál á Íslandi.
Hugsanlegum fórnarlömbum mansals hefur
hingað til verið vísað úr landi án þess að
nokkur viti hver afdrif þeirra verða. Í þessu
samhengi er rétt að geta þess að fólk sem
flutt er mansali býr gjarna við bágar að-
stæður í heimalandi sínu, sem eru jafnvel
enn verri en aðstæður þess hér á landi. Þeg-
ar fórnarlömb mansals koma sjálfviljug til
landsins er það draumur um betra líf sem
dregur þau hingað. En því miður er litla sem
enga hjálp að fá á Íslandi. Samkvæmt Pa-
lermo-bókuninni þurfa fórnarlömbin aftur á
móti ekki að færa sönnur fyrir mansalinu.
Fórnarlömbum meinað að segja frá
Árið 2002 var þó settur á stofn starfshópur
á vegum dómsmálaráðuneytisins sem hafði
það að markmiði að fjalla um og móta að-
gerðir gegn mansali, tveimur árum eftir bók-
unina. Var það gert eftir fund utanrík-
isráðherra Norðurlandanna og
Eystrasaltsríkjanna, þar sem íslensk stjórn-
völd fjölluðu í fyrsta skipti um mansal sem
vandamál á Íslandi. Ári síðar undirrituðu fé-
lags- og dómsmálaráðherrar Norðurlandanna
yfirlýsingu um að baráttan gegn mansali yrði
pólitískt forgangsverkefni og aðgerðaáætlun
fyrir hvert land myndi liggja fyrir árið 2005.
Í desember árið 2007 samþykkti ríkisstjórnin
svo að ráðast í gerð slíkrar áætlunar að til-
lögu félags- og tryggingamálaráðherra og
dómsmálaráðherra. Fyrr á þessu ári var svo
fyrst kynnt aðgerðaáætlun gegn mansali á
vegum félags- og tryggingamálaráðherra. Við
kynningu hennar fagnaði ráðherra aðgerða-
áætluninni og sagði: „Mansal er eitt and-
styggilegasta form skipulagðar alþjóðlegrar
glæpastarfsemi og miklu skiptir að koma lög-
um yfir þá sem það stunda og veita fórn-
arlömbum þess vernd og aðstoð. Skilaboð
stjórnvalda eru skýr, hér verður mansal ekki
liðið.“ Mikilvægt er að það nái fram að ganga
að fórnarlömbum mansals sé veitt dvalarleyfi
því um leið og fórnarlömbunum er vísað úr
landi er gerendum greiði gerður. Þá á að
girða fyrir undanþágur í lögum sem veita
nektarstöðum starfsleyfi og sækja gerendur
til saka. Síðast en ekki síst á að uppfræða
bæði almenning, viðeigandi fagstéttir og
starfsfólk stjórnvalda um eðli og umfang
mansals.
Breytinga er sárlega þörf
Ástæða er til að vonast til þess að sú
fræðsla, um hvað mansal er, rati einnig til
starfandi dómara, sem geta þá í kjölfarið tek-
ið upplýstar ákvarðanir í málum er varða
mansal. Það verður ekki fyrr en fórnarlömb
mansals eiga raunhæfan möguleika á því að
fá hjálp sem hægt verður að komast að eðli
og umfangi mansals á Íslandi. Þá fyrst geta
fórnarlömbin stigið fram og sagt sannleikann
eins og hann er í raun, sama hversu ljótur
hann er. Á meðan frelsi fjölmiðla er heft og
fórnarlömbum er meinað að deila reynslu
sinni verður aldrei hægt að fjalla um mansal
í fjölmiðlum, uppfræða almenning og upp-
ræta mansal á Íslandi.
Eftir Elínu G. Ragnarsdóttur
og Ingibjörgu Dögg Kjartansdóttur
»Mansalsákvæðið sem gild-
ir enn í íslenskum lögum
er úrelt og úr takti við þá
þekkingu sem til er á þessu
alþjóðlega meini.
Elín G. Ragnarsdóttir og
Ingibjörg Dögg Kjartansdóttir
Mansal er ekki til á Íslandi
Elín G. Ragnarsdóttir er framkvæmdastjóri Birt-
íngs, Ingibjörg Dögg Kjartansdóttir er ritstjóri.