Morgunblaðið - 20.09.2009, Side 27

27
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. SEPTEMBER 2009
K
ynferðislegt ofbeldi og of-
beldi á heimilum er vanda-
mál, sem erfiðlega hefur
gengið að glíma við á Ís-
landi. Í þessum málaflokk-
um hefur ýmislegt gerst á
undanförnum árum, en þó
hefur ríkt sinnuleysi gagn-
vart þeim og vandinn er
mun stórfelldari en flestir
átta sig á. Ranghugmyndirnar eru einnig
margar. Fyrir nokkrum dögum kom út bók eft-
ir Þórdísi Elvu Þorvaldsdóttur þar sem fjallað
er um þetta mál með yfirgripsmiklum hætti.
Bókin nefnist Á mannamáli og ber yfirtitilinn
Ofbeldi á Íslandi. Í þessari bók er tekist á við
ranghugmyndir, sem fólk gerir sér um kyn-
ferðislegt ofbeldi. Þar er að finna skarpa grein-
ingu á mótsögnum í dómskerfinu, hvassa gagn-
rýni á stjórnvöld og fjölmiðlar fá sinn skerf.
Sýkna þótt sýnt væri fram á glæp
Kveikjan að því að Þórdís Elva skrifaði bókina
var dómur Héraðsdóms Reykjavíkur í nauðg-
unarmáli, sem átti sér stað á Hótel Sögu vorið
2007: „Þótt fram kæmi í dóminum að óhætt
væri að slá því föstu að samfarirnar hefðu farið
fram gegn vilja brotaþolans, var árásarmað-
urinn engu að síður sýknaður. … Í stuttu máli
sagt hélt ég að ég hefði heyrt og séð flest sem
viðkom þessum málaflokki. En nú kvað við nýj-
an tón, því í áðurnefndum dómi þótti sýnt að
ráðist hefði verið inn í líkama konu án leyfis
hennar. Það var bara ekki nóg til sakfellingar.
Þolinmæði minni reyndust takmörk sett.
Hingað og ekki lengra.“
Ísland er í tíunda sæti á lista yfir nauðganir
eftir löndum samkvæmt tölfræði frá árunum
1998 til 2002. Ástandið í löndunum, sem á list-
anum eru, er ólíkt, en telji menn samanburðinn
ómarktækan hlýtur að mega miða við hin
Norðurlöndin. Noregur er í 18. sæti, Finnland í
því 21. og Danmörk því 23. Svíþjóð kemst ekki
á blað. Eins og Þórdís Elva bendir á kæra að
meðaltali tíu íbúar af hverjum 100.000 nauðg-
anir annars staðar á Norðurlöndunum, en 24 á
Íslandi.
„Þetta er ekki eina dæmið um niðurstöður
þar sem Ísland trónir á toppnum í norrænum
samanburði,“ skrifar hún. „Í rannsókn á vegum
Norvold sem var birt árið 2003 kom í ljós að 38-
66% kvenna á Norðurlöndunum höfðu upplifað
líkamlegt ofbeldi einhvern tíma á ævinni, 19-
37% kynferðislegt ofbeldi, en þar var svörun
hæst á Íslandi. Með öðrum orðum hafði þriðja
hver íslensk kona sem tók þátt verið beitt kyn-
ferðisofbeldi á lífsleiðinni að eigin sögn. Til
samanburðar var hlutfallið 16,6% í Svíþjóð, eða
helmingi lægra. Íslendingar áttu einnig vinn-
inginn hvað varðaði nýlegt kynferðisofbeldi.
2,6% íslenskra kvenna sögðust hafa orðið fyrir
kynferðisofbeldi á síðustu 12 mánuðum fyrir
rannsóknina, sem er fjórfalt hærri tala en í Sví-
þjóð (0,6%) og sexfalt hærri en í Danmörku
(0,4%).“
Í könnuninni sögðust 22,4% íslenskra
kvenna hafa orðið fyrir kynferðisofbeldi af al-
varlegasta stigi, nauðgun eða tilraun til nauðg-
unar um leggöng, endaþarm eða munn, annað
hvort með getnaðarlim eða hlut: „Sé talan um-
reiknuð gerir það 22.632 konur miðað við
mannfjöldatölur á þeim tíma sem rannsóknin
var gerð [2001]. Rúmlega 60% þeirra voru und-
ir átján ára aldri þegar atburðurinn átti sér
stað, eða 13.579 stúlkur.“
Ekki hafa margar kannanir verið gerðar um
þessi mál hér á landi. Í annarri könnun, sem
gerð var að undirlagi Alþingis um miðjan tí-
unda áratuginn sögðu 4,5% kvenna að þeim
hefði verið nauðgað. Ýmislegt getur skýrt
þennan mismun og bendir Þórdís Elva á að í
Norvold-könnuninni var verknaðinum lýst, en í
hinni könnuninni voru notuð orðin nauðga eða
nauðgun. Rannsóknir hafa sýnt að „einungis
minnihluti kvenna sem skýrir frá þvingun til
kynlífs muni lýsa þeirri lífsreynslu sem nauðg-
un.“
Þórdís Elva vísar einnig í könnun ICVS sem
var gerð 2004 og 2005 og náði til 30 landa. Þar
mældust Íslendingar með hæsta tíðni kyn-
ferðisofbeldis í garð kvenna ásamt Bandaríkja-
mönnum. Á einu ári urðu 1,4% íslenskra
kvenna fyrir kynferðislegu ofbeldi. Það er rúm-
lega tvöfalt hærra en meðaltíðnin í könnuninni.
Á fimm ára tímabili höfðu 4,4% íslenskra
kvenna orðið fyrir nauðgun, tilraun til nauðg-
unar eða grófri kynferðislegri áreitni á fimm
ára tímabili.
„Rifjum upp tíðni nauðgana í Alþingiskönn-
uninni, þeirri íhaldssömustu af þeim rann-
sóknum sem reifaðar eru að framan. Séu nið-
urstöður hennar umreiknaðar má gera ráð
fyrir að 3.398 konum á aldrinum 18-60 ára hafi
verið nauðgað. 3.398 einstaklingar myndu fylla
átján Boeing 757-200 þotur af þeirri gerð sem
Flugleiðir nota. Ímyndum okkur að átján ís-
lenskar flugvélar lentu í flugslysi. Þótt allir far-
þegarnir lifðu slysin af og þrátt fyrir að ein-
ungis 13,5% þeirra færu í kærumál (líkt og
niðurstöður Alþingiskönnunarinnar leiddu í
ljós) yrði samt allt vitlaust í samfélaginu.“
Áhugaleysi stjórnmálaflokka
Af einhverjum ástæðum varð hins vegar ekki
allt vitlaust í samfélaginu. Alvara þessara mála
hefur ekki verið endurspegluð sem skyldi í fjöl-
miðlum og er Morgunblaðið þar ekki undan-
tekning. Stjórnmálaflokkarnir hafa heldur ekki
sett þessi mál á oddinn fyrir utan Vinstri græn
og hefur Atli Gíslason gengið sérstaklega fram
fyrir skjöldu. Þórdís Elva fór yfir markmið
stjórnmálaflokkanna í málaflokknum fyrir
kosningarnar 2007: „Að Vinstri grænum und-
anskildum lagði ég saman það sem ég gat fund-
ið um kynbundið og kynferðislegt ofbeldi hjá
hinum fimm stjórnmálaflokkunum. Sjálfstæð-
isflokkurinn, Framsóknarflokkurinn, Samfylk-
ingin, Frjálslyndi flokkurinn og Íslandshreyf-
ingin eyddu samtals 154 orðum í þennan
málaflokk í stefnumálum sínum.
Þess má geta að það eru 160 orð á venjulegri
kókómjólkurfernu.“
Hér þarf að verða hugarfarsbreyting. Þegar
José Luis Rodríguez Zapatero varð forsætis-
ráðherra Spánar ákvað hann að skera upp her-
ör gegn mismunun kvenna. Heimilisofbeldi og
kynferðislegt ofbeldi varð eitt af lykilmálum
stjórnar hans. Markmið Zapateros var að
knýja fram breytingu á hegðun og hugarfari
með því að draga fram kerfislægan vanda, sem
legið hafði í þagnargildi.
Hugarfarsbreytingar þörf
Eitthvað svipað þarf að gerast hér á landi því
að ofbeldið er kerfislægt. „Okkur hryllir við
beinu ofbeldi,“ skrifar Þórdís Elva. „Pynting-
arnar í Abu Ghraib í Írak vöktu viðbjóð og reiði
alþjóðasamfélagsins. Árásir á útlendinga sem
knúnar eru af kynþáttahatri vekja sterk við-
brögð hér á landi (og víðar). Beint ofbeldi nær
athygli okkar og stuðar okkur. Kerfislægt of-
beldi er hins vegar ósýnilegt, falið afl sem er
samofið samfélaginu og viðhaldið af stofnunum
og siðvenjum. … Dæmigerð nauðgun, þar sem
karlmaður notfærir sér aflsmuni sína á kostnað
konu, sem í kjölfarið ásakar sjálfa sig og þegir
yfir atvikinu sökum samfélagslegra fordóma,
er ein ljótasta birtingarmynd kynbundins, en
um leið kerfislægs, ofbeldis.“
Þetta endurspeglast í íslensku réttarfari,
fjölda nauðgana, sem eru kærðar, fjölda ákæra
og fjölda dóma. Á árunum 2002 til 2006 bárust
155 kærur til ríkissaksóknara. 105 kærur voru
niðurfelldar, eða 71%, en að jafnaði voru 40%
þeirra kæra, sem bárust, felldar niður. Ákært
var í 50 málum og sýknaði héraðsdómur í 22 en
sakfelldi í 24. 20 málum var áfrýjað til Hæsta-
réttar og var sýknað í tveimur þeirra. Alls lauk
22 málum með sakfellingu á þessum tíma. Til
samanburðar leituðu 472 einstaklingar á neyð-
armóttökuna í Fossvogi á þessum árum, 408
nauðganir voru tilkynntar til Stígamóta, 156
konur komu í Kvennaathvarfið vegna kyn-
ferðisofbeldis og 67 á Neyðarmóttökuna á Ak-
ureyri. Þarna er hróplegt misræmi milli um-
fangs glæpanna og fjölda dóma. Það ýtir ekki
beinlínis undir það að brotaþoli leiti réttar síns
að líkurnar á sakfellingu eru hverfandi.
Í samfélaginu ríkir reiði vegna þess hvað
dómar í kynferðisbrotamálum eru vægir. Til
dæmis var ákært í sjö málum fyrir samræði
eða önnur kynferðismök við barn árið 2006.
Hinir sakfelldu fengu að meðaltali rúmlega níu
mánaða refsingu. Brotaþolarnir voru að með-
altali tíu ára gamlir. Í sumar var maður dæmd-
ur fyrir fimmtán nauðganir, þar á meðal ítrek-
aðar hópnauðganir ókunnugra manna á
sambýliskonu sinni. Hann var dæmdur í átta
ára fangelsi eða helming hámarksrefsingar. Yf-
irleitt eru dómar hins vegar mun vægari. Mörg
dæmi eru um að gerendur hafi nánast gengið af
brotaþola dauðum án þess að refsiramminn sé
nýttur nema að litlum hluta. Vissulega má deila
um fælingarmátt refsinga, en samanburðurinn
við dóma vegna annarra brota vekur alvarlegar
spurningar um gildismatið þegar um kynferð-
islegt ofbeldi er að ræða. Áherslan á áverka
vekur einnig efasemdir því að brotaþolinn kall-
ar yfir sig meira ofbeldi með því að streitast á
móti.
Refsiramminn vannýttur í 70 ár
Þyngd dóma í nauðgunarmálum hefur lítið
breyst í áranna rás og er langt frá því að refsi-
ramminn sé nýttur til fullnustu. Megin-
röksemdin er sú að samræmi verði að vera milli
dóma. Ekki sé hægt að dæma einn einstakling
til þyngri refsingar en annan fyrir sama brot
og varasamt að láta undan þrýstingi frá al-
menningi. Það lögmál gildir hins vegar ekki á
öllum sviðum eins og Þórdís Elva dregur fram:
„Árið 1970 var refsihámark fyrir fíkniefnabrot
sex ára fangelsisvist. Árið 2001 var það 12 ár.
Þeir vindar blésu í þjóðfélaginu að fíkniefna-
brot væru alvarlegt samfélagsmein og löggjaf-
inn hagaði seglum sínum eftir vindi með því að
tvöfalda lengd hámarksrefsingar í þessum
brotaflokki. Hækkun ein og sér dugir skammt;
dómstólar verða í kjölfarið að nýta sér hana og
fella þyngri dóma ef hún á að hafa áhrif. Síð-
asta hækkun refsirammans í fíkniefnamálum
átti sér stað á Alþingi hinn 30. apríl 2001, en þá
var hann hækkaður úr 10 árum upp í 12 ár.
Innan við níu mánuðum síðar, hinn 14. janúar
2002, féll dómur í héraðsdómi yfir manni þar
sem heimildin var nýtt í botn: 12 ára fangels-
isvist.
Þarna blésu greinilega sterkir vindar. Það
liðu 259 dagar frá hækkun refsihámarks þang-
að til búið var að berja hamri í borð og fullnýta
brakandi nýjan refsirammann. Til saman-
burðar hefur hámarksrefsing við nauðgun ver-
ið 16 ára fangelsi í tæp 70 ár.“
Hér hefur aðeins verið tæpt á þeim vanda-
málum, sem tekið er á í bók Þórdísar Elvu. Sér-
stakt áhyggjuefni er hvað börn eru stór hluti
brotaþola. Stundum þarf þjóðfélag að hrökkva
við til að taka við sér. Þessi bók fær lesandann
til að hrökkva við og er skyldulesning bæði fyr-
ir konur og karla.
Kynferðisofbeldi er mein á samfélaginu
Reykjavíkurbréf
190909
408
Fjöldi nauðgana,
sem komu inn á
borð til Stígamóta
2002 til 2006.
22
Fjöldi mála
sem lauk með
endanlegri
sakfellingu.
105
Fjöldi kæra,
sem voru
niðurfelldar
2002 til 2006.
155
Fjöldi kæra, sem
bárust ríkissaksókn-
ara vegna nauðgana
2002 til 2006.
Morgunblaðið/Kristinn