Skólablaðið - 01.03.1982, Blaðsíða 65

A = A =t=A
- Af dialektík. -
Markmiö greinar þessarar er að lýsa tilurð
og inntaki díalektískrar og sögulegrar
efnishyggju. Er ekki hirt um að rekja
rætur hugmynda lengra en til grískra heim-
spekinga, þó að þær kur.v i ef til vill að
liggja dýpra. Grind greinarinnar er bok
J. Witt-Hansens, De marxistisk-leninistiske
principper, en víðar er þó leitað fanga og
þess getið, greini heimildarmenn á.
Zenón frá Eleu.
Fyrstur til að beita einhvers konar díalek-
tík mun Zenón (um 490 - um 430) frá Eleu
sennilega hafa verið. "Varð hann að finna
upp nýja bardagaaðferð. Og þá varð "día-
lektíkin" til. "Díalektríkin", sem líklegt
er, að Zenón hafi fundið upp á Agóru í
viðureign sinni við Aþeninga, var sérstök
aðferð í kappræðum. Þessi aðferð var fólg-
in í spurningum og svörum. Annar spurði og
leiddi samræðurnar og jafnan að fyrir fram
ákveðnu marki. Hinn varð að svara spurn-
ingunum eftir ákveðnum reglum. Hann varð
að svara í semfæstum orðum, annaðhvort
játandi eða neitandi. Hann mátti ekki
koma fram með neinar athugasemdir í svari
sínu, og ekki heldur gagnrýna spurninguna
né svara með gagnspurningu. "Díalektíkin"
•átti fyrir höndum langa sögu, og á bernu-
skeiði sínu á Aþenu virðist hún brátt hafa
orðið tízka, sem olli tímamótum í framsetn-
ingu. Sófistarnir tileinkuðu sér hana og
notuðu hana oft til að snúa hlutunum við
með orðhengilshætti og hártogunum og láta
hið ranga sýnast rétt. En Sókrates til-
einkaði sér hana einnig og fannst hún
hæfust til að skýra viðfangsefnið og leiða
sannleikann í ljós. I öllum bókum Platóns
er þess.i aðferð notuð og ótal ritum öðrum
eftir hand dag.
Platón.
Heimspeki Platóns (427-347) er ekki día-
lektísk í marxískum skilningi þess orðs.
Kjarni hennar er fummynda- eða hugmynda-
kenning hans. Henni lýsa Gunn.ar Dal og
Will Durant svo, að ekki veröur um bætt í
jafnstuttu máli. "1. Frummyndirnar eru
andlegur, óumbreytanlegur veruleiki, sem
allt hið skapaða er mótað eftir. Sjálfar
eru þær óskapaðar og eilífar. 2. Þær eru
ekki hugmyndir í venjulegri merkingu þess
orð, og enn síður ímyndun. Þær eru raun-
verulega til. Þær eru meira að segja
meiri veruleiki en það, sem séð er, heyrt
og skynjað með skilningarvitunum, því að
allur jarðneskur veruleiki er aðeins eftir-
mynd þeirra. Þær eru raunar hinn eini
sanni veruleiki, vegna þess að í heimi
hverfulleikans kemur allt og fer, en þær
eru óumbreytanlegar. (Platónskur realismi)
3. Frummyndirnar eru óendanlega margar og
ólíkar, en mynda eina heild og samræmda
veröld. Allt, sem á sér nafn, á sér sína
frummynd. Talað er um frummyndir tegunda,
og af hverri tegund eru til margir ólíkir
einstaklingar, en frummynd hennar e£ ein.
Menn eru t.d. margir og ólíkir, en frum-
myndin Karl er ein og eins frummyndin kona
og eftir þeim frummyndum eru allir karlar
og konur skapaðar. Á sama hátt er talað
um frummyndir hluta, t.d. húss, borðs eða
stóls, um frummyndir eiginleika, t.d. lög-
unar, lits eða tóns, - um frummyndir, sem
eru eins konar "norm" eða lögmál hugsunar,
siðgæðis eða smekks, - um frummyndir", sem
ákveða samband eins fyrirbrigðis við annað,
t.d. jafnrétti, - um frummyndir hreyfingar,
t.d. hringrás, - um frummyndir, sem snerta
gildi hluta, t.d. hreysti, fegurð o.s.frv.
Niðurstaðan af þessu er sú, að ekkert er
til í hinni ytri veröld, sem á sér ekki
frummynd sína í ríki andans." "Ef vér
hefðum skynjanirnar einar við að styðjast,
mundun vér aldrei höndla neina þekkingu
eða sannleika. Þekking fæst með hjálp hug-
mynda, með almennum myndum og formum, sem
breyta óskapnaði skynjananna í skipulegan
heim hugans. Ef vér hefðum aðeins meðvit-
und um einstaka hluti, væri engin hugsun
til. Vér lærum að hugsa með því að raða
hlutum saman x flokka samkvæmt líkingu.
þeirra og gefa flokknum í heild sinni eitt
sameiginlegt nafn. Orðið maður gerir oss
kleift að hugsa um alla menn, borð um öll
borð, 1jós um öll ljós, sem nokkru sinni
65