Fréttablaðið - 04.10.2011, Blaðsíða 14

14 4. október 2011 ÞRIÐJUDAGUR
Forseti Íslands, valddreifing og valdtemprun
Nokkrar umræður hafa skap-ast vegna ákvæða í frum-
varpi Stjórnlagaráðs um hlut-
verk forseta Íslands. Í þessum
umræðum hefur það greinilega
truflað marga hvernig því emb-
ætti er gegnt um þessar mundir.
Raunar er það ekki nýtt, því að
í vinnunni varðandi stjórnar-
skrána varð að gæta þess að
festast ekki alveg í núinu og
fortíðinni, heldur horfa fram
á við. Í ljósi reynslunnar var
það megin stef í nýrri stjórnar-
skrá að tryggja lýðræði, vald-
dreifingu, valdtemprun, gagn-
sæi og heiðarleika. Ef þetta
á að takast þarf að taka sem
flesta aðila inn í valdakerfið
og tryggja sem jafnasta stöðu
þeirra til þess að koma í veg
fyrir misvægi og fáræði.
Eftir miklar vangaveltur varð
það niðurstaðan, að nytsamt
gæti verið að hlutverk forseta
Íslands sem eina persónukjörna
embættismanns þjóðarinnar
yrði meðal annars í því fólgið
að vera nokkurs konar öryggis-
ventill í því kerfi valddreifingar
og valdtemprunar sem hér yrði.
Þetta þarf ekki sjálfkrafa að
þýða stóraukið vald forsetans
með því að einblína á nokkur
ný viðfangsefni, sem honum
eru ætluð, heldur verður að líta
á stjórnarskrána í samhengi.
Dæmi: Í núverandi stjórnar-
skrá er forseti Íslands eini
aðili ríkisvaldsins, sem hefur
beina lagaheimild til málskots-
réttar til þjóðarinnar. Í frum-
varpi Stjórnlagaráðs er þessu
valdi hins vegar dreift, þannig
að 10% þjóðarinnar fá líka þetta
vald auk þess sem 2% þjóðar-
innar geta lagt fram mál á
Alþingi sem á endanum getur
farið í dóm þjóðarinnar.
Þegar horft er yfir þetta
sést, að með þessum ákvæðum
er minni byrði lögð á forseta
Íslands varðandi það að vísa
málum í þjóðaratkvæðagreiðslu
en áður var þegar hann var
eini aðilinn sem gat gert þetta í
samræmi við sérstakt ákvæði i
stjórnarskrá. Í stað eins farvegs
fyrir þetta eina ferli eru komnir
þrír og þjóðinni sjálfri falið
hlutverk og ábyrgð í þessu efni.
Að öðru jöfnu getur þetta varla
talist annað en að dregið sé úr
vægi forsetans í þessum efnum.
Í stað þess að hann einn telji
sig þurfa að hafa frumkvæði til
málskots getur hann haldið sig
til hlés og leyft þjóðinni sjálfri
að fást við þetta.
Að vísu er málskotsréttur
hans í nýju stjórnarskránni ekki
með neinum takmörkunum, en
ef menn eru með hugann við
vald hans hlýtur það samt að
hafa minnkað á þessu mikil-
væga sviði.
Aðrar breytingar á starfssviði
og hlutverki forseta Íslands
miða að því að gera ákvæði um
það skýrari en nú er, til dæmis
við myndun ríkisstjórna. Allt
frá því að Sveinn Björnsson,
þáverandi ríkisstjóri, myndaði
utanþingsstjórn 1942, hafa þeir
sem hafa gegnt forsetaembætti
getað þrýst á stjórnarmyndun
með því að gefa í skyn að þeir
myndu mynda utanþings stjórn
og má nefna nokkur dæmi um
þetta. Í þessu hefur falist tals-
vert vald þótt því hafi ekki
verið beitt beint. Í frumvarpi
Stjórnlagaráðs er gert ráð
fyrir öðru fyrirkomulagi hvað
þetta varðar og forseta Íslands
fengið ákveðið hlutverk eftir
nýjum reglum þar um. Það kann
að gefa honum vald, en fyrst
og fremst er það hugsað sem
hluti af valddreifingu og vald-
temprun sem gengur eins og
rauður þráður í gegnum frum-
varpið. Valdþættirnir þrír,
framkvæmdavald, löggjafar-
vald og dómsvald, eru í nútíma-
þjóðfélagi aðeins þrír af fimm,
því að fjölmiðlun og auðræði
hafa bæst við.
Gaman hefði verið að fást
nánar við síðastnefndu þættina
í nýrri stjórnarskrá og bæta
öðru nýyrði við auðræði, „flá-
ræði“, sem tákn um það vald
sem getur falist í blekkingum
og óheiðarleika, meðal annars
á sviði fjölmiðlunar. Því að
reynsla síðustu ára hefur sýnt
hve lítils raunverulegt lýðræði
má sín gegn hinni banvænu
blöndu: Auðræði, fáræði og
fláræði þegar þetta þrennt er
njörvað saman.
Ný stjórnarskrá
Ómar
Ragnarsson
fulltrúi í stjórnlagaráði
Því að reynsla síðustu ára hefur sýnt hve
lítils raunverulegt lýðræði má sín gegn
hinni banvænu blöndu: Auðræði, fáræði
og fláræði þegar þetta þrennt er njörvað saman.