Morgunblaðið - 15.09.2010, Qupperneq 18

18 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 15. SEPTEMBER 2010
Hinn 1. janúar sl.
tóku í gildi lög nr. 129/
2009, um umhverfis-
og auðlindaskatta.
Lögunum er mark-
aður skammur líftími
eða þrjú ár. Áætlað er
að skatturinn skili 2,2
milljörðum króna ár-
lega í ríkissjóð og leiði
til 0,04% hækkunar á
vísitölu neysluverðs.
Um síðustu áramót
hófu orkufyrirtækin að innheimta
skattinn af áætlaðri notkun.
Um setningu skattalaga
Í stjórnarskrá lýðveldisins Ís-
lands nr. 33/1944 (stjskr.) eru lagð-
ar ákveðnar skyldur á herðar lög-
gjafanum um framsetningu og
efnislegt innihald skattalaga ætli
hann sér að íþyngja þegnum sínum
með auknum skattbyrðum. Form-
skilyrðin koma fram í 40. og 77. gr.
og eru þau annars vegar að skýrt sé
kveðið á um í settum lögum hvaða
skatt skuli greiða. Með því er komið
í veg fyrir að skattlagningarvaldið
sé framselt frá löggjafanum. Hins
vegar verða lögin að miða skatt-
heimtu við atvik sem eiga sér stað
eftir að þau tóku gildi. Er þetta
nefnt bann við afturvirkni skatta-
laga. Auk formskilyrðanna eru
ákveðnar efnislegar kröfur leiddar
af 72. gr. um friðhelgi eignarrétt-
arins og jafnræðisreglunni í 65. gr.,
að í lögunum sé gætt viss jafnræðis
að því leyti að skatturinn komi sem
jafnast niður á þeim sem eins er
ástatt um í efnahagslegu tilliti. Séu
vanhöld á að ofangreind skilyrði séu
uppfyllt við setningu íþyngjandi
skattalaga má búast við því að dóm-
stólar dæmi þau ógild.
Lög nr. 129/2009, um um-
hverfis- og auðlindaskatta
Í 5. gr. laganna segir að greiða
skuli í ríkissjóð sérstakan skatt af
seldri raforku og heitu vatni og skv.
10. gr. er söluaðilum á síðasta stigi
viðskipta ætlað að innheimta gjald-
ið og skila í ríkissjóð. Þá segir í 3.
mgr. 5. gr. laganna að heimilt sé að
miða innheimtu skatts af raforku og
heitu vatni við áætlaða sölu. Í at-
hugasemdum um ákvæðið í frum-
varpi til laganna segir
að heimilt verði að
miða innheimtu við
áætlaða notkun þar
sem álestur af raforku-
og heitavatnsmælum
fari að jafnaði ekki
fram nema einu sinni á
ári. Skilja ber ofan-
greint ákvæði með
þeim formerkjum að
uppgjör milli áætlunar
og álestrar fari fram
innan ákveðins tíma
þannig að skatturinn
reiknist að lokum af
raunverulegri notkun. Væri annar
skilningur lagður til grundvallar
væri um brot að ræða á 1. mgr. 77.
gr. stjskr. um bann við framsali
skattlagningarvalds.
Sú forsenda að mælingar fari ein-
ungis fram einu sinni á ári vekur
spurningu um innheimtu skattsins
frá gildistöku laganna um áramótin
2010 með tilliti til 2. mgr. 77. gr.
stjskr. um bann við afturvirkni
skattlagningar. Skatturinn miðast
við áætlaða notkun frá áramótum
en jafnframt við uppgjör vegna
tímabilsins frá síðustu mælingum á
árinu 2009 ef áætlun hefur verið
lægri en mælingar segja til um.
Áætlunin segir hins vegar ekkert til
um raunverulega notkun og vel get-
ur verið að einhver hluti notkunar
hafi farið fram á árinu 2009 þegar
lögin voru ekki í gildi. Eftir að mæl-
ing hefur farið fram á árinu 2010
kemur skatturinn fyrst til með að
reiknast eingöngu af raunverulegri
notkun eftir gildistöku laganna.
Um bann við afturvirkni
skattalaga.
Í 2. mgr. 77. gr. stjskr. segir:
„Enginn skattur verður lagður á
nema heimild hafi verið fyrir hon-
um í lögum þegar þau atvik urðu
sem ráða skattskyldu.“ Í at-
hugasemdum í greinargerð að baki
ákvæðinu segir m.a. að í orðalaginu
felist „[…] að löggjöf um skatta
mundi teljast afturvirk ef hún er
sett eftir það tímamark sem skatt-
skyldan eða skatthæðin á að taka
mið af.“
Ákvæðið var tekið upp í stjórn-
arskrána með 15. gr. stjórnskip-
unarlaga nr. 97/1995, um breytingu
á stjskr. Fram að þeim tíma var
ekki til staðar almennt bann við aft-
urvirkum skattalögum og eru dæmi
þess að löggjafinn hafi gripið til
þess ráðs að setja slík lög í gegnum
tíðina. Þegar á lögin reyndi fyrir
Hæstarétti taldi hann þau ekki
skerða svo mjög réttaröryggi
manna að ógildingu varðaði. Þess-
ari framkvæmd var 15. gr. stjórn-
skipunarlaga nr. 97/1995 ætlað að
breyta eins og kemur skýrt fram í
athugasemdum í greinargerð að
baki ákvæðinu. Þar segir m.a. að
afturvirk skattalög séu óviðunandi
gagnvart skattgreiðendum en með
því geti skattgreiðandi „[…] ekki
treyst fyllilega á að reglur, sem
gilda á meðan skatttímabil stendur
enn yfir og hann kann að byggja
einhverja ákvörðun sína á, verði
lagðar til grundvallar þegar kemur
að álagningu skatta.“ Ennfremur
segir að „[…] um leið [geti] þetta
stuðlað að því að staðið verði á
markvissari hátt að lagasetningu á
þessu sviði.“
Lokaorð
Af orðalagi 2. mgr. 77. gr. stjskr.
og skýringargögnum sem liggja að
baki ákvæðinu verður einna helst
ráðið að bann við afturvirkni skatt-
laga sé fortakslaust. Ekki skiptir
máli þótt skatturinn kunni ein-
göngu að falla til að hluta, eða jafn-
vel engu leyti, á árinu 2009. Telja
verður að löggjafinn verði að bera
hallann af þeirri óvissu enda er það
undir honum komið, ætli hann sér á
annað borð að íþyngja borgurunum
með sköttum, að haga lagasetningu
með þeim hætti að kröfur stjórn-
arskrárinnar séu virtar. Verði sú
niðurstaðan mun skattur sem inn-
heimtur hefur verið áður en álestur
fer fram á árinu 2010 verða talinn
ógildur og ber að endurgreiða hann.
Auðlindaskatturinn og
afturvirk skattalög
Eftir Vilmar Frey
Sævarsson » Verði sú niðurstaðan
mun skattur sem
innheimtur hefur verið
áður en álestur fer fram
á árinu 2010 verða tal-
inn ógildur og ber að
endurgreiða hann.
Vilmar Freyr
Sævarsson
Höfundur er laganemi og starfar á
skattasviði KPMG.
Kínverskar sendi-
nefndir hafa verið
áberandi á Íslandi und-
anfarið. Sendiráð Kína
á Íslandi er með þeim
stærstu í Evrópu.
Katrín Júlíusdóttir
iðnaðarráðherra var í
ferð um Kína í vor og
Össur Skarphéðinsson
utanríkisráðherra
einnig á sömu slóðum.
Stór sendinefnd æðstu
embættismanna Kína kom í heim-
sókn og undirritaður var gjaldeyr-
isskiptasamningur milli þjóðanna um
aukin samskipti á mörgum sviðum.
En hvað hangir á spýtunni? Heyrst
hefur að Kínverjar séu að byggja
stór gámaflutningaskip sérstaklega
styrkt til siglinga í ís. Kínverska rík-
isolíufélagið hefur sýnt áhuga á
vinnslu á olíu á Drekasvæðinu og
jafnvel að þeir komi að uppbyggingu
álvers á Íslandi. Hvað meina þeir
með þessu?
Jú, vesturleiðin svokallaða er að
opnast, ís á svæðinu hefur minnkað
þannig að sérútbúin skip til siglinga í
ís fara létt með að komast þessa leið
sem er verulega styttri en sú leið sem
farin er í dag. Vesturleiðin svokallaða
mun bjóða upp á siglingar á mun
stærri skipum en komast í gegnum
Súesskurðinn. Sparnaður Kínverja
og annarra Asíuríkja við að koma
vörum á markað í Evrópu og Am-
eríku yrði gríðarlegur. Uppskipunar-
aðstaða á Íslandi yrði Kínverjum
feikilega mikilvæg svo ekki sé meira
sagt. Forsjálni Kínverja í þessum
efnum er þekkt um allan heim. Alda-
gömul viðskiptahefð og nú í seinni tíð
nánara pólitískt samband ásamt
sterkri stöðu á peningamörkuðum
gerir Kína að álitlegum samherja.
Ekki má gleyma þeim drengskap
sem Kínverjar sýndu Íslendingum í
baráttunni við Alþjóða gjaldeyr-
isvarasjóðinn þar sem þeirra þrýst-
ingur á stjórn sjóðsins varð til þess
að við fengum þá lánafyrirgreiðslu
sem okkur hafði verið lofað en ekki
hafði verið staðið við. Ef Kínverjar
hefðu ekki beitt sér í þessu máli væri
illa komið fyrir Íslendingum. Am-
eríka og Evrópa stóðu með hendur í
skauti á meðan hryðjuverkalögum
var beitt á Íslendinga eins og ótínda
glæpamenn. Þarna
sýndu Kínverjar Íslend-
ingum vinargreiða sem
ekki má gleymast.
En er ástæða til að
óttast nánara samstarf
við Kínverja? Þeir eru
þekktir fyrir að standa
við gerða samninga við
þá aðila sem þeir eiga
viðskipti við. Í frétt á
RÚV var nýlega skýrt
frá því að Nató hygðist
koma á fót sérstakri
flugsveit með aðstöðu á
Keflavíkurflugvelli sem skyldi hafa
eftirlit með Norður-Atlantshafi og þá
sérstaklega vesturhluta þess. Í kjöl-
farið komu Bandaríkjamenn með 10
þotur og 200 manna lið til landsins til
að sinna flugeftirliti í nágrenni Ís-
lands. Þarna kveður við nýjan tón.
Það skyldi þó aldrei vera að með
þessum aðgerðum sé Nató að senda
Kínverjum skýr skilaboð um að hafa
hægt um sig á Íslandi. Þetta ástand
geta Íslendingar nýtt sér ef þeir
halda rétt á spilunum.
Nú er Icesave-deilan aftur komin á
kreik og sumir tala um að dóm-
stólaleiðin sé besti kosturinn til að
skera úr um þessi mál. Margir eru á
þeirri skoðun að viðskiptasamband
við Kína sé álitlegt og eitt er víst að
áhugi þeirra er til staðar. Íslendingar
standa nú með pálmann í höndunum
en það er svo annað mál hvernig þeir
spila best úr þeim trompum sem þeir
hafa á hendi. Miklar olíulindir á
Norðurslóðum gera þetta svæði
áhugaverðara með hverjum deg-
inum. Ameríka og Evrópa hafa sýnt
hug sinn í verki og stórskaðað Ís-
lendinga með aðgerðum sínum vegna
Icesave-deilunnar. Synjum Nató um
aðstöðu á Keflavíkurflugvelli með
sitt hernaðarbrambolt því að á Ís-
landi er enginn her.
Með pálmann
í höndunum
Eftir Sigurjón
Gunnarsson
Sigurjón
Gunnarsson
»Uppskipunaraðstaða
á Íslandi yrði Kín-
verjum feikilega mik-
ilvæg svo ekki sé meira
sagt. Forsjálni Kínverja
í þessum efnum er
þekkt um allan heim.
Höfundur er matreiðslumeistari.
Stjórnmálaumræða á
Íslandi hefur oft verið
skrýtin, stundum
skemmtileg og stöku
sinnum jafnvel upp-
byggileg og málefnaleg.
Að undanförnu hefur
umræðan þó einkum
verið dapurleg. Hér er
ekki átt við furður í
bloggheimum eða nafn-
lausan rógburð í net-
miðlum. Hér er átt við
orðræðu vanstilltra stjórnmálamanna
hvort heldur sem er úr ræðustóli Al-
þingis eða í viðtölum við fréttamenn.
Oft má því miður sjá þreytu og stund-
um reiði og heift en rökstuddur mál-
flutningur, skýr framtíðarsýn og mál-
efnaleg skoðanaskipti eru sjaldséð.
Þótt skiljanlegt sé að álag hafi áhrif á
dómgreind og valdi ójafnvægi verður
að gera þá kröfu til stjórnmálamanna
að þeir fari fram með sæmilegu for-
dæmi. Hins vegar ætti fólk að geta
treyst því að umræða um þjóðmál í há-
skólasamfélaginu hvíli á traustum
grunni.
Ég gerði mér því vonir um vandaða
og upplýsandi umræðu þegar ég sá
auglýsta fyrirlestrarröð sem Þjóð-
málastofnun Háskóla Ís-
lands og EDDA öndveg-
issetur, sem einnig er
sjálfstæð rannsókn-
armiðstöð innan Há-
skóla Íslands, standa
fyrir þessar vikurnar og
fjallar um frjálshyggju.
Tilefni fyrirlestranna er
útgáfa bókarinnar „Ei-
lífðarvélin: Uppgjör við
nýfrjálshyggjuna“ sem
Þjóðmálastofnun gefur
út undir ritstjórn Kol-
beins Stefánssonar, sér-
fræðings Þjóðmálastofn-
unar og doktorsnema í félagsfræði,
sem jafnframt reið á vaðið með fyrsta
fyrirlesturinn.
Væntingarnar voru að vísu hóf-
stilltar í ljósi vonbrigða síðastliðið vor
með framlag Háskóla Íslands til um-
ræðunnar um lærdóma af skýrslu
rannsóknarnefndar Alþingis og urðu
mér tilefni til greinar sem bar heitið
„Háskóli Íslands í fallhættu“. Þar
gerði ég m.a. athugasemd við áróð-
urskenndan málflutning Stefáns
Ólafssonar, prófessors, sem átti ekk-
ert skylt við vísindalega hlutlægni.
Það er skemmst frá því að segja að
fyrirlestur Kolbeins Stefánssonar,
sem samkvæmt auglýsingu fjallaði um
„samfélagssýn frjálshyggjunnar og
þær hugmyndir um einstaklinginn
sem hún hvílir á“, var afleitur. Efn-
istök sýndu engin merki um vís-
indalega hlutlægni enda fór fyrirles-
arinn ekki leynt með óbeit sína á
viðfangsefninu. Hugtakanotkun var
ruglingsleg og ónákvæm enda lagði
fyrirlesari sig í þeim efnum fremur
fram um hótfyndni en vandaða og yf-
irvegaða umfjöllun. Þannig kynnti fyr-
irlesarinn til sögunnar nýtt hugtak,
„dólgafrjálshyggju“, sem ætla mætti
að upprunnin væri hjá nafnlausum
rógsmönnum í bloggheimum fremur
en í rannsóknarstofnun innan Háskóla
Íslands. Fyrirlesarinn staðhæfði að
dólgafrjálshyggja væri sú tegund
frjálshyggju sem ríkti á Íslandi og
væri dólgafrjálshyggjan orsök efna-
hagshrunsins. Ekki var gerð nein til-
raun til að renna stoðum undir þá
staðhæfingu. Áheyrendur gátu þó
skilið að hér væri á ferðinni enn hræði-
legri útgáfa af frjálshyggju en hin ill-
ræmda nýfrjálshyggja sem vinstri-
sinnaðir stjórnmálamenn og meintir
fræðimenn hafa gjarnan dregið fram
þegar eftirspurn hefur verið eftir ein-
földum og órökstuddum skýringum á
orsökum efnahagshrunsins.
Svo nálægt en þó svo fjarri
Eins og í erindi Stefáns Ólafssonar
er var tilefni greinarskrifa minna síð-
astliðið vor, komst boðskapur Kol-
beins Stefánssonar á köflum glettilega
nálægt rót vandans. Þannig fjallaði
Kolbeinn undir lok fyrirlestrarins um
„nýfrjálshyggjuna í framkvæmd“ þar
sem þrjú fyrirbæri – 1) ríkisábyrgðir,
2) þrautavaralán Seðlabanka og 3) inn-
stæðutryggingar – komu fyrir á sömu
glærunni en síðasti punktur glær-
unnar var eftirfarandi staðhæfing:
„Pilsfaldakapítalismi er nýfrjáls-
hyggjan í framkvæmd“. Ef litið er
burt frá því að hugtakið „pils-
faldakapítalismi“ hafi ekki verið skil-
greint til fullnustu er staðhæfingin
bersýnilega í andstöðu við málflutning
um að nýfrjálshyggja sé afbrigði
frjálshyggju enda hlýtur öllum að vera
ljóst að frjálshyggjumenn hafa lengi
barist gegn hvers kyns ríkisábyrgð,
miðstýrðum peningakerfum og þrau-
tavaralánum Seðlabanka og inni-
stæðutryggingum. Þessu til stuðnings
mætti nefna skrif Ludwig von Mises,
Friedrich Hayek og Murray N. Roth-
bard sem eru til vitnis um andstöðu
frjálshyggjumanna við „pils-
faldakapítalisma“ og „nýfrjálshyggju“.
Þess ber þó að geta að Milton
Friedman, meðal annarra hagfræð-
inga af hinum svokallaða Chicago-
skóla, sem í ýmsu tilliti mætti kalla
frjálshyggjumann var fylgjandi mið-
stýringu seðlabanka á peningamagni
(e. monetarism) sem á mikið skylt við
keynesíska hagfræði en er algjörri í
andstöðu við skoðanir Ludwig von Mi-
ses og annarra hagfræðinga af aust-
urríska skólanum sem aðhyllast frjáls-
hyggju á sviði peningamála.
En hvað sem slíkum litbrigðum líð-
ur er ljóst að einhæfur, ómálefnalegur
og mótsagnakenndur fyrirlestur Kol-
beins Stefánssonar um frjálshyggju
var slæm byrjun og ekki góð bók-
arkynning. Þótt málatilbúnaður af því
tagi sem ritstjóri Eilífðarvélarinnar
hafði uppi í nafni Þjóðmálastofnunar
kunni að vera óhjákvæmilegur fylgi-
kvilli í dægurmálaumræðu er hann al-
gerlega óboðlegur sem framlag Há-
skóla Íslands til uppbyggilegrar
stjórnmálaumræðu.
Ég vil því endurtaka hvatningu
mína frá í vor um að rektor Háskóla
Íslands og annað forystufólk íslenska
fræðasamfélagsins geri betur.
„Dólgafrjálshyggja“ í Háskóla Íslands
Eftir Svein
Tryggvason » Þrátt fyrir hófstilltar
væntingar var fram-
lag HÍ til þjóðmála-
umræðunnar enn og aft-
ur vonbrigði.
Sveinn
Tryggvason
Höfundur er verkfræðingur.