Morgunblaðið - 28.02.2011, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 28. FEBRÚAR 2011
Stuðningsmenn Þessar ungu stúlkur hvöttu kvennalið Fram til dáða í bikarúrslitunum á móti Val á laugardag og höfðu ærna ástæðu til að gleðjast þegar titillinn var í höfn.
Ómar
Lagabálkar og
réttarkerfi eru ein
merkasta útflutnings-
vara þjóðanna sem
byggja Vestur-
Evrópu. Nær allar
þjóðir heims hafa
flutt inn lagabálka og
dómskerfi Englend-
inga, Frakka eða
þýskumælandi þjóða.
Norrænar þjóðir
byggja þó á eigin lög-
um. Það hefur vakið athygli fræði-
manna að nær engin tengsl eru
milli löghlýðni þjóða og lögbók-
anna sem þær nota. Menn fara
sínu fram. Þeir sem heimsækja er-
lendar þjóðir fá strax vísbendingu
um réttarfar landsmanna með því
að fylgjast með ökumönnum í um-
ferðinni, til dæmis hvort þeir gefa
stefnumerki.
Sagan sýnir að stjórnarskrár
og einstakar greinar þeirra eru
oft áhrifalausar. Þrælahald í
Bandríkjunum blómstraði í skjóli
stjórnarskrár þar sem ritað var
að allir menn væru jafnir en í
stjórnarskrá Stalíns, annars
mesta fjöldamorðingja sögunnar,
var mannréttindakaflinn sá
lengsti í heimi. Fjármálakerfið á
Íslandi, sem hrundi síðla árs
2008, var ekki innlend afurð – við
fluttum kerfið inn frá Evrópu-
sambandinu. Þess vegna er til
dæmis deilt um það hvort inn-
lánstryggingakerfið íslenska hafi
verið nákvæmlega í samræmi við
reglur ESB.
Og nú flýgur sú saga um hug-
arheima að gömul og slitin
stjórnarskrá lýðveldisins hafi átt
mikla sök á fjármálahruni og
spillingu á nýrri öld. Hugmynda-
smiðir segja ábúðarfullir: án
nýrrar stjórnarskrár muni sagan
endurtaka sig; vönduð ný stjórn-
arskrá mun gerbreyta framferði
stjórnmálamanna, auðmanna og
almennings.
Öll vitum við að Hæstiréttur Ís-
lands hefur nýlega ógilt kosningu
til stjórnlagaþings og stjórnvöld
og almenningur glíma við vandann
sem upp er kominn. Gamall rit-
stjóri segir í bloggi sínu, að besta
lausnin sé að gefa Hæstarétti
kjaftshögg. Hins veg-
ar er haft eftir göml-
um lagaprófessor að
fyrsta skref okkar
eigi að vera að fylgja
núgildandi lögum.
Kjaftshögg á hæsta-
rétt er argentínska
leiðin. Í Argentínu í
marga áratugi hafa
allar ríkisstjórnir
nema ein vanvirt
hæstarétt landsins:
hunsað dómsnið-
urstöður, fangelsað
dómara, fjölgað dómurum til að fá
hagstæðar niðurstöður eða bein-
línis lokað dómnum. Því má bæta
við að stjórnarskrá Argentínu er
eftirmynd þeirrar bandarísku.
Fjölmiðlar flytja þá frétt að á
Alþingi Íslendinga sé sennilega
meirihluti fyrir frumvarpi um að
hunsa dóm Hæstaréttar og fela
þeim sem kjörnir voru ólöglega
til stjórnlagaþings að skrifa nýja
stjórnarskrá. Það er einnig haft
eftir flestum þeirra sem upp-
haflega náðu kjöri að þeir muni
sætta sig við þennan gjörning.
Hjá norrænni þjóð eru þetta
ótrúleg tíðindi. Hvað er á seyði?
Sjá menn ekki að böðulgangur af
þessu tagi við gerð nýrrar
stjórnarskrár er sömu ættar og
böðulgangur fjármálafurstanna
fyrir og eftir hrun? Rætur
hrunsins voru einmitt í vinnu-
brögðum af þessu tagi. Ef fram
fer sem horfir verður ný stjórn-
arskrá áttaviti sem í vantar nál-
ina og vísar samtímis til allra
átta. Ég leyfi mér að vona að
þeir sem nú syngja laglaust finni
hinn rétta tón áður en skaðinn er
skeður.
Eftir Þráin
Eggertsson
» Sjá menn ekki að
böðulgangur af
þessu tagi við gerð nýrr-
ar stjórnarskrár er
sömu ættar og böð-
ulgangur fjármálafurs-
tanna fyrir og eftir
hrun?
Þráinn
Eggertsson
Höf. er háskólakennari.
Laglausir syngja
Í kjölfar síðustu
ákvörðunar forseta Ís-
lands að synja svoköll-
uðum Icesave-lögum
staðfestingar hefur
mikið verið rætt um
stöðu og hlutverk for-
setans, m.a. af stjórn-
málamönnum á Al-
þingi, en á þeim
vettvangi hefur því
verið haldið fram að
synjun forseta sé and-
stæð þingræði og lýðræði og sé því
rétt að afnema eða a.m.k. þrengja
málskotsréttinn. Umræða um
grundvallaratriði íslenskrar stjórn-
skipunar er eðlileg við aðstæður sem
þessar og almennt af hinu góðu, ekki
síst þegar þjóðin gengur til þess
verks að endurskoða stjórnlög sín. Í
slíkri umræðu er þó mikilvægt að
halda til haga hugtökum og stað-
reyndum um stjórnskipun Íslands.
Deilur um hlutverk og stöðu for-
setans eru ekki nýjar af nálinni þótt
þær hafi tekið á sig nýja og breytta
mynd á síðasta áratug 20. aldar, en
þá fyrst var því haldið fram fullum
fetum af stjórnmálamönnum og
fræðimönnum að málskotsréttur
forseta væri ekki það sem hann
sýndist. Eftir synjun forseta á stað-
festingu á fjölmiðlalögum árið 2004
og þjóðaratkvæðagreiðslu um svo-
kölluð Icesave-lög (Icesave II) 6.
mars 2010 hefur sagan afsannað
þennan málflutning fyrir sitt leyti.
Eftir stendur hins vegar spurningin
hvort og hvernig umrædd heimild
forseta samræmist lýðræði, þing-
ræði og stjórnskipun lýðveldisins að
öðru leyti.
Árið 1944 ákváðu Íslendingar að
stofna lýðveldi í stað þess t.d. að
stofna konungsríki líkt og Norð-
menn höfðu gert árið 1905. Þótt lítt
hafi farið fyrir almennri umræðu um
lýðveldishugtakið við undirbúning
stjórnarskrárinnar 1944, verður að
ganga út frá því að í þessari ákvörð-
un hafi falist meðvituð ákvörðun um
að æðsta vald ríkisins væri, form-
lega, á hendi aðila sem sækti umboð
sitt beint til þjóðarinnar í lýðræð-
islegum kosningum. Í
samræmi við lýðveld-
ishugmyndina kemur
ekki á óvart að um það
var einnig almenn
samstaða að fela for-
seta hins nýja lýðveldis
raunveruleg völd enda
þótt þingmenn hafi
ekki verið á eitt sáttir
þegar skilgreina átti
þessar heimildir nánar.
Í stofnun embættis
forseta fólst dreifing
valds og aðhald gagn-
vart Alþingi. Algjöru
eða lítt takmörkuðu þingræði sem
hafði viðgengist í raun eftir að kon-
ungur gaf upp synjunarvald sitt var
þannig hafnað. Að þessu leyti var
stofnun forsetaembættisins í sam-
ræmi við þær stjórnarskrár-
hugmyndir nútímans sem komu
fram með stjórnarskrárgerð og
stofnun Bandaríkjanna og frönsku
mannréttindayfirlýsingarinnar við
lok 18. aldar. Þó er erfitt að greina í
umræðum um stjórnarskrár-
frumvarpið að nokkur hafi talið mál-
skotsréttinn stefna völdum Alþingis
í verulega hættu. Þingmenn voru sér
þess þó meðvitandi að óþægindi
gætu fylgt forseta sem beitir mál-
skotsréttinum í tíma og ótíma. Nið-
urstaðan árið 1944 varð þjóðkjörinn
forseti og málskotsréttur hans til
þjóðarinnar samkvæmt núgildandi
26. gr. stjórnarskrárinnar.
Heimild forseta samkvæmt 26. gr.
stjskr. samrýmist prýðilega lýðveld-
ishugtakinu, grunnrökum ritaðrar
stjórnarskrár (stjórnarskrárfestu)
svo og hugmyndum um valdreifingu.
Glaðbeittar yfirlýsingar um að völd
þjóðkjörins forseta séu andlýðræð-
isleg teldust auðvitað broslegar ef
þeim fylgdi ekki sú ráðagerð að
breyta stjórnskipun landsins. Að því
er þingræðið varðar er til þess að
taka að Íslendingar völdu sér stjórn-
arform þar sem alræði Alþingis var
hafnað og þjóðkjörnum forseta veitt
sjálfstætt vald til þess að vísa málum
til þjóðarinnar. Íslendingar, sem
samþykktu stjórnarskrána sína með
95% greiddra atkvæða, gerðu þann-
ig frá upphafi ráð fyrir beinu lýðræði
við lýðveldisstofnun – beinu lýðræði
sem stjórnmálamenn vilja almennt
auka á tyllidögum en virðast oft vilja
takmarka þegar leggja á athafnir
þeirra sjálfra í dóm þjóðarinnar.
Núgildandi stjórnskipun Íslands
gerir ekki ráð fyrir ótakmörkuðu
valdi Alþingis heldur beinu aðhaldi
þjóðarinnar með þinginu fyrir at-
beina forseta Íslands. Stjórn-
arskráin gerir hins vegar einnig ráð
fyrir aðhaldi Alþingis gagnvart for-
seta Íslands. Þannig getur þingið
krafist þess að forseta sé vikið frá
með þjóðaratkvæðagreiðslu, sbr. 11.
gr. stjskr. Ef þingið telur að forseti
hafi misbeitt valdi sínu ætti það e.t.v.
að skjóta því máli til þjóðarinnar á
þessum grundvelli í stað þess að
leggja á ráðin um að takmarka völd
forseta með það fyrir augum að
koma í veg fyrir að þjóðaratkvæða-
greiðslur verði í erfiðum málum.
Enginn dómur verður lagður á
það hér hvort skynsamlegt hafi verið
af forseta Íslands að synja umrædd-
um lögum staðfestingar og vísa þeim
til þjóðarinnar til samþykktar eða
synjunar. Hitt er einfaldlega stað-
reynd að málið er ekki lengur til
meðferðar hjá Alþingi heldur er það
þjóðin sjálf sem mun taka um það
ákvörðun. Í anda þess sama lýðræðis
og ákaft er vísað í til stuðnings völd-
um Alþingis hlýtur það nú að teljast
forgangsmál stjórnvalda að vanda til
upplýsingagjafar og stuðla að því
með öllum tiltækum ráðum að Ís-
lendingar geti gengið upplýstir til
atkvæðagreiðslu og tekið afstöðu til
máls sem óumdeilanlega skiptir
hvert heimili í landinu máli.
Eftir Ágúst Þór
Árnason »… hlýtur það nú að
teljast forgangsmál
stjórnvalda að vanda til
upplýsingagjafar og
stuðla að því með öllum
tiltækum ráðum að Ís-
lendingar geti gengið
upplýstir til atkvæða-
greiðslu …
Ágúst Þór
Árnason
Höfundur er brautarstjóri við laga-
deild Háskólans á Akureyri.
Stjórnskipun lýðveldisins,
lýðræði og þingræði