Líf og list - 01.12.1950, Blaðsíða 28

höf. lætur sér annt um að semja per-
sónur sínar að fyrirmyndunum. Að
vísu höfum við ekki mótrök höfundar-
ins sjálfs. En vér getum spurt sjálfa
oss: Voru skapgerðarbreytingarnar í
raun og veru nauðsynlegar vegna
leiksins? Því verður hiklaust að svara
neitandi. Jón Arason gat verið jafn-
mikil trúarhetja og þjóðhetja í sjónleik
sem veruleika, enda þótt hann hefði
verið sýndur rismeiri og slíkur harð-
jaxl sem hann var. Persónan hefði orð-
ið sannari, manngerðin mannlegri og
Jón Arason hefði staðið oss skýrar fyrir
hugskotssjónum eða á borð við Jón
Arason sögunnar. Til að muna Jón
Arason sjónleiksins var hann of orð-
margur, of mildilegur, en þó er hann
látinn stíga þar þau spor, sem hann
steig. Hvað vakti þá fyrir höf. með
þessum breytingum? Það sjáum vér, er
á leikinn líður. Tryggvi vildi sýna, að
sagan endurtæki sig, sýna nútíðar fyr-
irbæri í gömlum búningi, svo sem
margir leikritahöfundar höfðu gert á
undan honum eins og t. d. Kaj Munk.
Leikurinn berst inn á pólitískan vett-
vang, og um leið er höfundurinn kom-
inn inn á hættusvæði. Ef hann vill lýsa
nútíðinni, hættir honum til að sjá allt
í tveim litum, svörtu og hvítu. Eink-
um var rík hneigð til þess í Danmörku
á stríðsárunum, þegar Tryggvi skrifar
þar leikrit sitt. Þessi ptefna í leikrita-
gerð getur verið skemmtileg í fram-
kvæmd, en er vandmeðfarin og felur í
sér hættu fyrir sjálfan höfundinn. í
tækni sinni á öllu sniði leikritsins
sýndi Tryggvi bæði leikni og kunn-
áttu, og hefði hann ekki verið of hald-
inn hernámsanda stríðsáranna, efast ég
ekki um, að honum hefði tekizt að láta
persónumar rísa í þeirri tign, sem þeim
bar.
Haraldur Björnsson hafði leikstjórn-
ina á hendi. Leikdómum bar ekki sam-
an um, hversu góð hún væri. Þó hygg
ég Sigurð Grímsson vera þar sönnu
nær, er hann telur hana beztu leik-
stjóm Haralds til þessa. Það lá mikið
verk og mikil kunnátta að baki þessari
leikstjórn. Að endurspegla löngu liðna
tíma er eitt ærið umhugsunarefni
hverjum leikstjóra. Góð leiktjöld gerðu
iíka sitt til að vér fundum strax, að vér
höfðum allt í einu þokazt fjórar aldir
aftur í tímann. Hins vegar vom agnúar
á, bæði á gervi og búningum, sem
leikstjóranum var ekki einum um að
kenna. Helzt mátti finna að því, að
gervi Ara lögmanns var allt of ung-
gæðingslegt og er hann þó kallaður
lögmaður í leiknum. En sem kunnugt
er hafði Ari verið lögmaður í 20 ár,
þegar hann var tekinn af lífi, enda al-
kunna, að Ari var elzti sonur Jóns
biskups. Og því prentar Þjóðleikhúsið
ekki stétt og stöðu persónanna í leik-
skránni eins og alsiða er? Þar er ekki
minnzt á að Ari sé lögmaður né þeir
Björn og Sigurður prestar. Þá var gervi
og útgangur allur á Daða bónda ekki
sem heppilegastur, eins og Kristján
Guðlaugsson benti réttilega á. Mundi
hafa farið öllu betur á, að höfðinginn
Daði hefði verið nokkuð fyrirmannlegri
en Jón Hreggviðsson, gamli kunningi
okkar frá Rein. En þar var mjótt á
mununum, enda gat manni fundizt við
að horfa á Daða, að maður væri að
horfa á íslandsklukkuna, en ekki Jón
Arason. Hér hefur gervimeistaranum,
leikstjóranum og Brynjólfi sjálfum
brugðizt bogalistin, og var þó Brynjólf-
ur þekktur að því áður fyrr, að koma
fram í nýjum og nýjum gervum og
sýna nýjar „týpur“.
Um hina einstöku leikendur er. það
að segja, að fullkominn og ágætan leik
sýndu Arndís Björnsdóttir (í löngu og
erfiðu hlutverki), Jón Aðils, Haraldur
Björnsson og Inga Þórðardóttir. Inga
hefur nú unnið hug og hjarta Reyk-
víkinga, en hlutverk hennar var lítið
og alleinkennilegt sem Þórunn biskups-
dóttir frá höfundarins hendi. Arndís
stendur á miklu eldri merg sem leik-
kona. En innlifunarhæfileiki hennar
hefur alltaf verið frábær og ekki sízt í
þessu mikla hlutverki. Jón Aðils naut
sín hér ágætlega sem „nazistinn" í
hlutverkinu Kristjáni skrifara. En ég
tek undir með öðrum leikdómurum, að
Jón má vara sig á, að einhæfa sig of
mikið sem skálkur, vilji hann sem
flestir aðrir verða fjölhæfur listamað-
ur. Leikur Haralds var óvenjulega
sterkur (miðað við leik á íslenzku sviði
yfirleitt) og hnitmiðaður. Og er óþarfi
að hnýta athugasemdum aftan við hann
eins og t. d., að gervið hafi minnt á
gamlan peningajúða. Tjúguskeggjar
voru uppi á þeim tímum, og þarf ekki
annað en minna á myndina af Guð-
brandi biskupi Þorlákssyni.
Og þá kem ég að leik Vals Gíslason-
ar sem sjálfur Jón biskup Arason. I
slíkar höfuðkempur höfum við ekki
mörgum mönnum á að skipa. Trúað
gæti ég því, að Valur hefði hugsað sig
vandlega um, áður en hann undir-
gekkst þann vanda. Og margt á Valur
gott til að bera til að taka að sér svo
vandasamt starf. Leikur Vals, bæði
svipbrigði og látbragð, var lifandi, og
sýndi hann okkur fyrirmannlegan og
gögugan mann m. ö. o. þann Jón bisk-
up, sem höfundurinn bauð oss upp á
— en einn strengurinn brast í leik
hans: röddin. Það var rödd Jakobs en
hendur Ésaú, stendur þar. Ég hef áður
minnzt á, að taltækni og raddbeiting
væri veikasta hlið Vals sem leikara, en
það er hlutur sem honum er nú orðið
mjög erfitt að bæta úr. (Til gamans vil
ég geta þess í svigum, að öndvegishöf-
undar eins og Sigurður Grímsson og
Bjarni Guðmundsson leiða saman hesta
sína í Morgunbl. 11. nóv. og deila þar
öllum til ánægju og kannski sjálfum
sér líka mjög skemmtilega um keisar-
ans skegg, n. 1. taltækni, á erlendu
máli Diktion, Sprechteknik, Talteknik,
sem annar vill kalla „málfar" en hinn
„mæli“! Ég er hissa á, að jafn skarp-
gáfaðir menn skuli ekki þekkja merk-
ingu þessara orða. En hvað um það,
„diktion" er hvorki hljóðfræðilega eða
leikrænt séð hægt að þýða „málfar“ eða
„mæli“. Hins vegar hafði ég einmitt
þýtt orðið í októberhefti „Lífs og list-
ar“, sem komið var þá út. Kallaði ég
„diktion" þar „taltækni" í leikdómi um
Óvænta heimsókn. En ef til vill lesa
þeir Sigurður og Bjarni ekki aðra leik-
dóma en eftir sjálfa sig, þ. e. hvorn
annan. En annað íslenzkt orð en „tal-
tækni“ þekki ég ekki, sem getur náð
merkingunni „diktion".) Það er ekki
hægt að ná valdsmannslegum blæ í
röddina við að hækka hana og pressa.
Slíkt veit hver einasti skólakennari.
Enda minnti rödd herra Jóns oft á
mæðutón kennara í óstýrilátum bekk,
sem á erfitt með að ná tökum á nem-
endum sínum. Tvennt gerði sitt til að
minnka valdsmanninn Jón biskup á
sviðinu. Tilsvörin voru yfirleitt of löng
24
LÍF og LIST