Birtingur - 01.01.1956, Page 31

JÓN NORDAL:
Um Béla Bartók
Hnignun rómantískrar tónlistar um og
eftir síðustu aldamót sýndi ljóslega að finna
þurfti nýjan og heilbrigðari grundvöll fyrir
komandi tíma. Ýkt og oft sjúkleg tilfinninga-
semi einkenndi mest af því, sem samið var.
Einnig bar tónakerfi það, sem blómstrað
hafði í rúmar tvær aldir svo greinileg merki
úrkynjunar að tilgangslaust virtist að halda
lengra á þeirri braut. Á þessum tíma verða
þáttaskil í nýrri tónlist, og þeir menn skjóta
upp kollinum, sem mest áhrif áttu eftir að
hafa á þróun þeirra miklu umrótatíma, sem
nú fóru í hönd. Þessir menn áttu það sam-
eiginlegt að vera óánægðir með ríkjandi þró-
un, en áttu einnig nógu skarpa eðlisávísun,
gáfur og dómgreind til þess að skapa varan-
leg verðmæti á tímum þegar hefðbundnum
reglum hafði verið varpað fyrir borð og gert
var gys að öllum gömlum sannleika. Þeirra
á meðal var Ungverjinn Béla Bartók. Hann
var af almúgafólki kominn, fæddur 25. marz
1881 í smábænum Nagy-Szent-Miklós. Þegar
á bamsaldri duldist ekki að með honum leynd-
ust frábærir hæfileikar. Hann byrjaði
snemma að semja lög, og tíu ára gamall kom
hann fyrst opinberlega fram og lék sín eigin
verk á píanó. Föður sinn missti hann ungur,
og fluttist móðir hans nokkru síðar til stærri
borgar til þess að gefa syni sínum kost á
fjölbreyttara tónlistarlífi og betri kennslu.
1 hinu nýja umhverfi óx Bartók að viti og
þroska, og hafði að eigin sögn orðið bærilega
þekkingu á klassískri músík, þegar hann yfir-
gaf móður sína 18 ára gamall til þess að leita
frekari menntunar við tónlistarskólann í Bú-
dapest. Þar lærði hann tónsmíðar hjá Hans
Koessler, mikilsvirtum kennara, sem kunni
handverk sitt til hlítar, en var algerlega þýzk-
mótaður í skoðunum og menntun og ákafur
Brahmsdýrkandi. Eftir bréfum Bartóks til
móður sinnar að dæma, samdi kennara og
lærisveini ekki alltaf jafn vel, einkum er á
!eið, og Bartók fór að fara sínar eigin götur.
Hann var búinn að semja mörg kammer-
músíkverk áður en hann kom til Búdapest,
þau sóru sig öll meira og minna í ætt við
þýzka síðrómantík og var Brahms höfuðfyrir-
myndin. En nú opnuðust honum nýir heimar,
hann sökkti sér niður í seinni óperur Wagn-
ers, en þó enn meira í verk hins fræga landa
síns Franz Liszts, sem hann fullyrti að verið
hefði mjög vanmetinn sem tónskáld. Að baki
skrauts og íburðar þóttist hann finna hinn
dýrasta skáldskap. Líklega hefur Bartók ekki
verið alveg hlutlaus í mati sínu á Liszt, en
hefur þótzt finna hjá honum þann þjóðlega
tón, sem hann sjálfan dreymdi um. En hann
átti eftir að sjá að hans var annarsstaðar að
leita.
Þessi nýju áhrif urðu samt síður en svo
til þess að örva sköpunarkraft ,hans, því á
þessum árum skrifar hann ekkert að ráði
sjálfur. Meðal félaga hans var aðeins litið
á hann sem ágætan píanóleikara. Það var
Richard Strauss, sem vakti hann aftur til
dáða. „Also sprach Zarathustra“ var flutt í
Búdapest og vakti gremju og andúð eldri
tónlistarmanna, en Bartók varð bergnuminn
af þessari nýstárlegu tónlist. Hann reif í sig
alla þá partítúra eftir Strauss, er hann komst
yfir og vakti furðu og aðdáun tónlistar-
manna í Búdapest fyrir að leika „Helden-
leben“ utanbókar frá upphafi til enda, verk
sem þá var álitið gersamlega óskiljanlegt
venjulegu fólki. Hann byrjaði nú aftur að
semja af miklum krafti. En hrifningin á
25