Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Page 194

192
Ritdómar
Tillit til orðgerðar kemur fram á fleiri vegu. Ýmsir orðmyndunarliðir eru sýndir sem
uppflettimyndir án þess að þeir hafi sjálfstætt orðgildi, bæði bakliðir eins og -ari, -elsi,
-ingur, -kafur (sbr. ákafur), -laga (sbr. t.d. hringlaga), -legur, -fenglegur (sbr. mikil-
fenglegur), -skapur, -uöur, -ugur og -vaka (sbr. andvaka), — og forliðir eins og al-,
erki-,for-, íðil-, rokna-, sam- og tor-. Það er æði mismunandi hvaða skil slíkum liðum
eru gerð. Stundum er hlutverk þeirra skilgreint jafnframt því sem dæmi eru nefnd um
orðmyndun af þeim, en oft er látið nægja að vísa til fáeinna dæma um notkun þeirra og
er þá lítið á uppflettimyndinni að græða.
í Ijósi þess sem hér hefur verið sagt er þess ekki að vænta að tíðni eða notkunarþungi
orða hafi úrslitaáhrif á orðavalið í bókinni, og fátt er lesanda til leiðsagnar um þau
atriði. Reyndar er sérstakt tákn (©) haft við orð sem eru sjaldgæf að mati ritstjórnar, en
það er afar sjaldan notað. Frekar er hægt að sækja vísbendingu til annarra tákna, eink-
um þeirra sem höfð eru um „staðbundið málfar" (G), „fornt eða úrelt mál, óbundið"
(t) og „skáldamál, gamalt og nýtt“ (☆). Hlutur slíkra orða er æði fyrirferðarmikill, og
þegar haft er í huga að margt af þessu orðafari þarfnast litilla skýringa miðað við annað
sem ónógar skýringar eru um verður að telja að ýmislegt hefði mátt falla brott.
Ankannalegt er að gera ýmis fornmálsafbrigði orða, jafnvel orðasambanda, að sjálf-
stæðum uppflettiorðum eins og gert er t.d. með myndirnar emk („ek em ég er“), erumk
(,,er(u) mér“), esa („er ekki“), hvárngi („hvorugan"), gjárna („/ g. í gær“), mákak („ég
get ekki, má ekki“),fiðr („2. og 3. P ET FH NT af finna S.“), svágör („svo gerður"),
þági („ekki þá“), hölf („KV af halfur = hálf‘).
Mikið er um það að tilgreind séu mismunandi tilbrigði orða, hvort sem stafrófsröðin
bindur þau saman eða ekki, yfirleitt þannig að eiginleg merkingarskýring er aðeins höfð
á einum stað. Þetta er í sjálfu sér fróðlegt, en missir stórlega gildi sitt þegar ekki er get-
ið um útbreiðslu eða fyrirferð einstakra tilbrigða né heldur um það hvernig innbyrðis
sambandi þeirra er háttað (t.d. hvert sé upprunalegast þar sem um það er að ræða).
Þegar slík tilbrigði eru samstæð í stafrófsröðinni er þeim, báðum eða öllum eftir atvik-
um, stillt upp sem hliðskipuðum uppflettimyndum og þau látin hafa sameiginlega
skýringu. Þessi tilhögun gildir ekki aðeins um samstofna tilbrigði þar sem hljóðafar eða
beygingareinkenni greinir að (sbr. tómata, tómati, tómatur, gágjón, gágón, gágúm)
heldur einnig og ekki siður um tilbrigði sem að hluta til hafa óskylda orðliði (sbr. konu-
riki, konuvald; skemmdarskrin, skemmdarvargur; skapstuttur, skapstyggur). Þetta fyr-
irkomulag reynist ekki í alla staði heppilegt. Stundum er freistast til að stilla saman
orðum sem ekki eiga fullkomna samleið merkingarlega: þjóðarbú, þjóðarbúskapur;
heyrnartól, heyrnartœki. Hitt er meira áberandi að ráðandi tilbrigði eru ekki látin njóta
yfirburða sinna heldur fá þau skugga af öðrum stórum fágætari tilbrigðum: titran, titr-
ing, titringur; holdugur, holdur; menntlingur, menntskcdingur; áfengur, áfenginn; þjál-
inn, þjáll; ráðriki, ráðrikni; smávagilegur, smávagur. Þótt þessi greinarmunur sé
stundum gefinn til kynna með því að auðkenna hin sjaldgæfari tilbrigði (með táknun-
um t og O eftir því sem við á) kemur hann hvergi nærri nógu skýrt fram í heild.
Þess er enginn kostur að gera nákvæma grein fyrir þeirri aukningu sem orðið hefur á
orðaforða OM með OM-2. Þau orð sem bæst hafa við frá OM-1 eru af ýmsu tagi, en
óhætt er að segja að aukningin beinist ekki sérstaklega að því að rétta hlut almenns
orðaforða samtímamáls, heldur er fylgt fyrri stefnu að geta sem flestra orðstofna og til-
brigða þeirra án tillits til tíðni eða útbreiðslu. Töluvert bætist reyndar við af almennu