Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1985, Side 208

206
Rildómar
skýringa. En þegar liðir eru ósamstæðir er yfirleitt reynt að finna þeim einhverja yfir-
skrift sem vísar til notkunar eða merkingar, t.d. „í ýmsum meira og minna föstum sam-
böndum" (sjá so. bera), „ýmsar afleiddar merkingar í föstum samböndum" (sjá no.fót-
ur), „í ýmsum merkingum" (sjá lo. góður), „í ýmsum samböndum“ (sjá so. slá). Oftast
er samnefnari slíkra liða þó táknið # („afleidd eða huglæg merking") (sjá t.d. so. leiða,
no. land, no. nef so. skera). Það gefur að skilja að erfitt getur verið að rata um slíka liði
þar sem hvert orðasambandið og notkunardæmið rekur annað með stuttum skýringar-
innskotum.
Víða hafa orðaskýringar verið auknar og endurbættar í OM-2. Tilfærslur hafa orðið
milli liða, mörk liðanna hafa hnikast til, og ný merkingarafbrigði ásamt fjölda orða-
sambanda hafa bæst við. Þegar einstök orð, t.d. ýmsar fyrirferðarmiklar sagnir, eru
borin saman við OM-1 kemur greinilega fram að sums staðar er um verulega aukn-
ingu að ræða. En þrátt fyrir þessar breytingar er hvergi hróflað við þeim grundvelli
sem lagður er að gerð skýringanna í OM-1.
7.
Eins og fram kemur í heiti OM er bókin samin með þarfir skólafólks í huga, og margt
í efnistökum og framsetningu bókarinnar ber með sér að henni er ætlað ákveðið mál-
uppeldislegt hlutverk. í tvo áratugi hefur OM verið mikilvægasta uppsláttar- og stuðn-
ingsrit skólanema, ekki aðeins í eiginlegu íslenskunámi, heldur einnig við önnur
tækifæri þar sem reynir á kunnáttu og leikni í meðferð móðurmálsins. Enginn vafi er á
því að bókin hefur komið mörgum að góðu gagni, enda hefur hún margt að geyma
sem orðabók er gjarnan ætlað að fræða lesendur sína um. En jafnframt ber að hafa í
huga að engum öðrum almennum alíslenskum orðabókum er til að dreifa svo að OM
hlýtur mjög að hafa mótað viðhorf manna til slíkra orðabóka og um Ieið tamið menn
við þær notkunarvenjur sem hæfðu henni best. Líklegt er að hinn sögulegi þáttur
bókarinnar verði mörgum notadrýgstur, sú vitneskja sem sækja má til hennar um upp-
runalega merkingu orða svo og orðtök og orðasambönd sem bundin eru eldra máli og
eldri lífsháttum. Margs konar önnur not koma vissulega til greina. Hægt er að glöggva
sig á mörgum vandmeðförnum orðasamböndum, samheiti er viða að finna, og bókin
getur hæglega verið til leiðbeiningar um stafsetningu og beygingu orða.
í orðalýsingum OM er saman komin mikil orðsaga sem eflaust getur vakið áhuga les-
enda, og tengsl eldra og yngra máls er ein meginuppistaðan í framsetningu bókarinnar.
Það mat sem fram kemur á gildi og nothæfi orðanna á sér einnig að miklu leyti
málsögulegar forsendur (sérstaklega að því er varðar tökuorð frá ýmsum tímum). Til
þess að skjóta stoðum undir þennan þátt væri nauðsynlegt að birta yfirlit um sögu og
þróun orðaforðans í bókinni. Slíkt yfirlit er því miður ekki að finna, og sú stutta grein-
argerð sem höfð er um fornmál og nýmál fremst í bókinni hefur aðeins að geyma
nokkra drætti í sögu hljóð- og beygingakerfis málsins auk athugasemda um stafsetn-
ingu. í annan stað væri stórgagnlegt að birta ítarlega lýsingu á beygingakerfinu þar sem
greindir væru beygingarflokkar einstakra orðflokka samfara því að beygingarsnið
hvers uppflettiorðs væri sýnt með vísun til slíkrar lýsingar. Sú beygingarlýsing sem
höfð er á uppflettiorðunum í OM er ekki fullnægjandi þar sem aðeins er getið fáeinna
kennimynda og þar með litið framhjá beygingarmyndum sem oftlega geta verið óljósar
eða á reiki (t.d. þgf. et. sterkra karlkynsnafnorða, ef. fit. veikra kvenkynsnafnorða o.fi.).