Litli Bergþór - 01.03.1995, Blaðsíða 16

SANDVATN A
HAUKADALSHEIÐI
(Birt með góðfúslegu leyfí landgræðslustjóra)
Ásgeir Jónsson
Elín Fjóla Þórarinsdóttir
Landgrœðsla ríkisins
Áœtlanadeild
febrúar 1994
ÁGRIP
Á Haukadalsheiði hefur verið alvarlegur
uppblástur allt síðan á 12. öld. Landgrœðslan hefur
frá því 1963 barist gegn eyðingaröflunum og enn
sér ekki fyrir endann á þeirri baráttu. Þar vegur
þyngst Sandvatnssvœðið sem er sífelld uppspretta
sandfoks. Farið, sem er jökulvatn úr Sandvatni, ber
jökulleir og sand á leirurnar við Sandvatn sem síðan
þorna upp og sandfok þaðan getur orðið gífurlegt
síðari hluta sumars og að hausti.
Sandskafl við grjóthól á Haukadalsheiði.
Ljósmynd: Helgi Bjarnason.
Mjög erfitt er að koma gróðri þarna af stað því
að vatn lónar á aurasvœðinu fram eftir sumri. Eina
úrrœðið er því að koma í veg fyrir að svœðið þorni
upp yfir sumartímann.
Á grundvelli tillagna Steingríms Arasonar
verkfrœðings réðst Landgrœðslan í það að stífla
útfall Sandár og Nyrðri-Ásbrandsár úr Sandvatni
1986 til að hœkka vatnsborð Sandvatns og koma
þannig í veg fyrir að leirurnar þornuðu yfir
sumartímann. Árið 1988 óskaði Vegagerð ríkisins
eftir því að lœkka stíflu í Sandárfarvegi vegna brúar
yfir Tungufljót og við það jókst áfokið á nýjan leik.
Nú er áformað að hœkka aftur vatnsyfirborð
Sandvatns til að hefta fok af svœðinu. Helgi
Bjarnason, verkfrœðingur hjá Landsvirkjun, og Páll
Bjarnason, tœknifrœðingur hjá Verkfrœðistofu
Suðurlands, hafa staðið að könnun og
s
Aœtlun um hœkkun
vatnsborðs og stöðvun
sandfoks
frummœlingum á svœðinu og gert frumáœtlun en
einnig hafa Pálmi R. Pálmason og Kristján Már
Sigurjónsson, verkfrœðingar hjá Verkfrœðistofu
Sigurðar Thoroddsen, gert tillögur að stíflum og
yfirföllum og er stuðst við áœtlanir þeirra í köflunum
um framkvœmdir og kostnað.
Landgrœðslan þakkar þessum aðilum störf
þeirra sem unnin voru endurgjaldslaust í þágu
landgrœðslu.
HAUKADALSHEIÐI
Haukadalsheiðin er í Árnessýslu, norðan
Haukadals í Biskupstungum. Segja má að mörk
hennar séu um Sandfell, norður um Fagradalsfjall,
suður Farið og Sandvatn og áfram um Ásbrandsá
að hálendisbrúninni ofan Haukadals og vestur í
Sandfell. Norðan og austan Haukadalsheiðar er
Biskupstungnaafréttur.
Haukadalsheiði þótti fyrrum ágœtt
upprekstrarland og heimildir eru um að skógartekja
var þar nokkur. í Jarðabókinni 1709 segir um
Torfastaði: „Skóg hefur kirkjan átt þar sem
Sandvatnshlíð heitir fyrir vestan Bláfell en sá skógur
er nú aleyddur og í sand kominn". Saga
jarðvegseyðingar er þó mun eldri en það.
Guttormur Sigbjarnarson (1969) álítur að á 12. og
13. öld hafi jarðvegseyðing á svœðinu tekið að
fœrast í aukana en fram að því hafi verið eðlileg
hœgfara jarðvegseyðing á afmörkuðum svœðum.
Norðaustlœgir vindar eru helsta rofáttin á heiðinni
og rekja má sögu jarðvegseyðingar með því að
skoða þykknun jarðvegs sunnan til á heiðinni á milli
þekktra öskulaga. Guttormur álítur ástœður fyrir
þessari slœmu jarðvegseyðingarhrinu á 12. og 13.
öld vera kólnandi veðurfar og áhrif ösku- og
vikurfalls frá Heklugosi árið 1104, auk þess sem þá
sé farið að gœta áhrifa frá búsetu manna.
Á 14. öld hlýnar aftur og fram á 17. öld dregur
mjög úr eyðingunni og allvíða byrjar land að gróa
upp. Þó telur Guttormur að eyðingin sunnan
Sandvatns hafi haldið áfram. Á seinni hluta 17.
aldar kólnar talsvert og samhliða því koma þrjú
eldgos sem dreifa ösku sinni yfir heiðina,
Heklugosin 1693 og 1766 og Kötlugos 1721.
Samfara kólnandi veðurfari eykst enn ágangur
Litli - Bergþór 16