Litli Bergþór - 01.03.1995, Blaðsíða 17

manna og dýra á gróðurinn á heiðinni og þá hefst
ný eyðingarhrina sem stendur enn.
Þrátt fyrir þessar hamfarir má enn finna
skógarleifar á Haukadalsheiði og
Biskupstungnaafrétti, s.s. í Rótarmannagili, í
Skógarhlíð austan við Ásbrandsá og við Hvítárvatn í
um 420 m hœð yfir sjó. Arnór Karlson segir í grein
sinni í Grœðum ísland 1992, að enn megi finna
lágvaxið birki í Sandvatnshlíð og að fyrir um hálfri
öld hafi fundist þar botn kolagrafar en slíkar
kolagrafir hafa fundist víða á afréttinum.
En mikill jarðvegur hefur tapast. Guttormur
Sigbjarnarson áœtlar að í allt hafi 190 ferkílómetra
svœði eyðst og um 220 milljónir rúmmetra af
jarðvegi glatast.
Þrátt fyrir að enn berist áfoksefni innan af
afrétti er helsta uppspretta moldar og sandfoks nú
sunnan og vestan Sandvatnsins. Auk moldarlaga
sem þar eru að eyðast, er mikið af fokefnum sem
m.a. hafa borist með jökulhlaupum úr Hagavatni á
fyrri hluta aldarinnar.
LANDFRÆÐILEGAR AÐSTÆÐUR
Sandvatn á Haukadalsheiði er að meðaltali um
19 ferkílómetrar að stœrð og er þá meðtalið
aurasvœðið suðaustan vatnsins og sandflákasvœði
suðvestan þess. Vatnið er í um 275 metra hœð yfir
sjávarmáli og í það rennur jökulá, Farið, sem er að
mestu afrennsli Hagavatns en þó tekur það einnig í
sig vatn af svœði vestan við Jarlhettur og úr
suðausturhluta Langjökuls. Einnig fellur
yfirborðsvatn af svœðinu austan Jarlhetta í
Sandvatn.
Úr Sandvatni renna þrjár ár til suðausturs.
Nyrst er Sandá sem fellur í Hvítá en syðri árnar
tvœr sameinast eftir um 2 km og mynda Ásbrandsá
sem síðan fellur í Tungufljót.
Töluverðar breytingar hafa orðið á Sandvatni
vegna jökulhlaupa úr Hagavatni. Vitað er um a.m.k.
fimm stór hlaup, hin fyrstu 1708 og 1884.
Guttormur Sigbjarnarson (1967) telur að í hlaupi
1902 hafi vatnsborð Hagavatns lœkkað um 4 til 5
metra en þá finnur vatnið sér afrennsli sunnan undir
Brekknafjöllum. Árið 1929 brýtur vatnið sér framrás
um Leynifossskarð í hlaupi og enn lœkkar í
Hagavatni, nú um 6 til 7 metra. Árið 1939 fœrist
afrennslið í Nýjafoss og við það lœkkar í vatninu um
9,5 til 10 metra. Með jökulhlaupunum hefur borist
fram óhemju magn sands og leirs sem sest til þegar
hlaupin koma niður á flatlendið í kringum Sandvatn.
Mestu breytingarnar á Sandvatni urðu í hlaupinu
1929 sem varð til þess að útfallið frá Sandvatni yfir í
Sandá myndaðist, vatnsborðið lœkkaði og gífurlega
mikil sand og aurasvœði fóru að koma í Ijós.
Öll jökulhlaupin urðu vegna hörfunar
Hagafellsjökuls. Við hopun hans opnast fyrir lœgra
útfall úr Hagavatni en um 1960 hopaði jökullinn
alveg upp úr vatninu þannig að ekki verða sams
konar hlaup af þeim völdum í náninni framtíð. Eftir
sem áður berst árlega talsverður aur með Farinu
sem sest til í og við Sandvatn.
Vatnsborð Sandvatns er mjög breytilegt. A
vorin er vatnsstaðan að jafnaði nokkuð há og liggur
yfir miklum hluta sandeyranna. Á sumrin þorna þœr
að miklu leyti og þá fer að fjúka úr þessum eyrum
bœði sandur og einnig fíngerður jökulleir sem berst
með Farinu úr Hagavatni.
Melgresi á Haukadalsheiði.
Guðni Lýðsson á bakvið Þorfinn á Spóastöðum,
Ingólfur á Engi, Kristín í Haukadal og Gísli í
Kjarnholtum.
UPPGRÆÐSLA
Árið 1963 var vesturjaðar Haukadalsheiðar
girtur og þremur árum seinna var austurjaðarinn
girtur. Árið 1987 var síðan girt lengra norður með
vesturjaðri í Farið og þá var búið að girða af 70
ferkm svœði með um 40 km langri girðingu. Strax
var hafist handa árið 1963 um sáningu melfrœs og
gerð varnargarða til að reyna að hefta sandfokið.
Einnig var dreift áburði og grasfrœi með
landgrœðsluflugvélinni TF-Tún.
Erfiðlega gekk að eiga við aurasvœðið
kringum Sandvatn þar eð vatn lónaði þarfram eftir
sumri. Því var ekki unnt að koma gróðri þar af stað
þannig að árangursríkast virtist vera að sjá til þess
að svœðið nœði ekki að þorna upp.
Árið 1972 hóf Landgrœðslan að undirbúa
stíflu- og áveituframkvœmdir við Sandvatn með það
að markmiði að hœkka vatnsborð Sandvatnsins til
þess að víðáttumiklir sandar og aurar fœru undir
vatn en þar átti sandfokið aðallega upptök sín.
Ýmsar athugasemdir voru gerðar vegna
fyrirhugaðra framkvœmda, sem taka þurfti tillit til, og
svo fór að framkvœmdir hófust ekki fyrr en árið
1986. Þá var stíflað fyrir afrennslið til Sandár og
einnig var sett stífla við nyrðra útfallið til Tungufljóts
en útfall vatnsins varð þá um syðri kvíslina í
Ásbrandsána og eftir henni út í Tungufljót. Við þetta
fœrðist Sandvatnið í svipað horf og það var fyrir
hlaupið úr Hagavatni 1929.
Þegar ráðist var í brúargerð yfir Tungufljót fór
Vegagerð ríkisins fram á að lœkka stífluna við
Sandá jafnframt því að setja stíflu í syðri kvísl
Litli - Bergþór 17