Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.02.1997, Síða 4

verðmætamat fyrri alda. Hin hliðin - hið sjálfstæða
framlag - er sú að spinna sífellt við, auka eða bæta í
eftir því sem hugsunin breytist eða takast þarf á við
ný viðfangsefni. I hinum frumlega texta býr hin
lifandi sýn til eigin heims og þar er að finna hið
sjálfstæða mat á þeim hugmyndalegu hræringum
sem tekist var á um.
Undarleg er sú þögn sem hefur verið slegið utan
um hina miklu neðanjarðarmenningu, ef svo mákalla
hana. Þess sjást fá dæmi að fræðimenn velti fyrir sér
þýðingu þessarar sérstöðu íslenskrar menningar að
menn hafi flutt menninguna áfram á sjálfum sér í stað
þess að nota prentsmiðjumar líkt og aðrar þjóðir
gerðu. Hver er hugsanlegur ávinningur okkar? Er til
að mynda hugsanlegt að af þeim sökum gefist
möguleikiárannsóknáhugmyndaheimimunbreiðari
og fjölbreytilegri hóps hér á landi en almennt gildir um
vestræn ríki? Það er að minnsta kosti Ijóst að fleirum
stóð til boða að komast inn á hinn skriflega ntarkað
en þann prentaða og að hann laut hvorki sambærilegri
yfirstjórn né þurfti hann að taka tillit til sörnu hags-
muna og gilti um hið prentaða orð. Er fyrir vikið
hugsanlegt að unnt geti verið að greina í sundur
tvenns konar menningu í samfélagi fyrri alda, annars
vegar þá sem kom að ofan og hins vegar þá sem kom
að neðan, ef svo má að orði komast? Það er annars
vegar hina opinberu menningu, sem einkum nýtti
prentlistina til að koma tilmælum sínum á framfæri og
hins vegar hina óopinberu, sem fyrst og fremst óx upp
af þrámannaeftir því að gera sér heiminn skiljanlegri.
Það er þessi óopinbera
menning, hin skriflega
menning, sem er svo frá-
munalega óaðgengileg, ó-
þekkt og illa rannsökuð. Hún
er svo illa rannsökuð sökunt
þess að fæst hefur enn verið gefið út, á þeim nútíma
þar sem manni virðist að allt hafi verið gefið út sem
nokkru mál i geti skipt, og jafnvel rúmlega það. Hvar
eru undirstöðuútgáfur af verkum manna á borð við
Einar Sigurðsson í Eydölum, Olaf Jónsson á Söndum,
Bjarna Gissurarson í Þingmúla, jafnvel Stefán Ólafs-
son í Vallanesi? Hvar eru allir sálmarnir sem vóru
sungnir, vísurnar sem vóru raulaðar, rímurnar sem
vóru kveðnar? Af hverju er allt þögult? Ef einhver
kynni að leggja eyru við mætti hér hlýða á orðræðu
aldanna, vegna þess að í þessum afskiptu handritum
er að finna þann lifandi vitnisburð um hugsun og
tilfinningar, um trú og vonir, um drauma og þrár sem
bærðust hið innra með mönnum öldum saman og laut
ekki öðrum lögmálum en lönguninni til að tjá og túlka
þá heimsmynd sem menn höfðu, hvað sem leið þeim
kenningum sem haldið var að fólki. Það er augljóst að
á meðan ekki er losað um tunguhaft handritanna
rennur samhengið í íslenskum bókmenntum okkur
ávallt úr greipum, því að það er svo sáralítill hluti sem
liggur undir í rannsókninni að hún getur ekki talist
sanngjörn, jafnvel ekki möguleg.
Mun nú verða staldrað andartak við og gefið
yfirlit um söfnun handritanna, áður en hugað verður
að varðveislustað þeirra og hvað helst kunni að vera
til úrbóta.
Allt fram til 17du aldar má segja að við sitjum einir
að handritum okkar. Rökkurbýsnin, sem Jón lærði
kallaði siðaskiptin, höfðu haldið innreið sína og með
þeim sá skilningur að efni hinna gömlu skinnhandrita
væri ekki með öllu laus við villu og rangan lífsskilning.
Margir höfðu því ímugust á hinum skrifuðu skræðum
og létu sumir verða að því að sýna andúð sína í verki.
Sitthvorumegin viðaldamótin lóOOskrifaði Amgrímur
Jónsson lærði (1568-1648) sínar merkilegu bækur á
latínu um Island og með tilkomu þeirra fengu erlendar
þjóðir fyrst hugmynd um þann mikla sagnaauð sem
hin norðlæga þjóð varðveitti úti á hjara veraldar. Vor
allra náðugasti herra sem þá var Friðrik III sendi
menn úr garði sínum að útvega fornrit og sögubækur
“til hans majestatis placir í hans konunglegu
bibliotheca”, eins og þar segir. Fyrstur til að fara
konungserinda var Þórarinn Eiríksson og eru nú
(1996) rétt 340 ár síðan hann gekk á fund þess manns
er þá hafði lyklavöld að Skálholti, herra Brynjólfs
biskups Sveinssonar. Biskup lét lesa bréf konungs
upp á alþingi og reiddi sjálfur fram 3 skinnbækur,
Grágás, lögbókarhandrit frá 13du öld, bók frá því um
1400 þar sem meðal annars er að finna Völsungasögu
og í þriðja lagi sjálfa
Flateyjarbók sem er safnrit
þar sem meðal annars er
að finna Ólafs sögu hina
mestu.
Með þessum bókakosti
sendi herra Brynjólfur merkilegt bréf þar sem hann
hvetur til þess að hugað verði að því að gefa þessi
stórvirki út á prenti, því eins og hann segir “Að loka
handritin hljóð inn í erlendum bókasöfnum [...] það er
ekki að varðveita fornfræði heldur að týna þeim.”
Lítill gauntur varð þó gefinn að orðum hans. Öðru
sinni sendi konungur sendiboða til Islands. Sá hét
Þormóður Torfason og kom hann til landsins sumarið
1662. Honum varð vel ágengt og afhendi herra
Brynjólfur honum meðal annars sjálfa Sæmundar-
Eddu, öðru nafni Konungsbók Eddukvæða. Þriðja
sinn sendi konungur út mann af örkinni. Sá hét
Hannes Þorleifsson Kortssonar lögmanns er á sínum
tíma varð mj ög skeinuhættur galdrahy ski, sérstaklega
á Vestfjörðum. Kom Hannes út hingað 1682. Safnaði
hann miklu og sigldi með Höfðaskipi. Fórst skipið
undir Langanesi, og eins og Jón Helgason segir “er
þessara bóka þar að leita.” Á sama ári 1682 er Jón
Eggertsson, þriðji maður frá Magnúsi prúða að safna
Hvar eru allir sálmarnir sem vóru sungnir,
vísurnar sem vóru raulaðar, rímurnar sem
vóru kveðnar? Af hverju er allt þögult?
4