Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.02.1997, Blaðsíða 8

fást við eigin veru eða tilveru í ljósi þess sannleika
sem hann veit réttan og sannan. Olafur er í þeim
skilningi að yrkja sig til Guðs, ef svo má segja. Og
lyndiseinkunn hans hefur verið með þeim hætti að
hann vill sífellt vera að miðla af reynslu sinni:
Nú vil eg kenna þér náungi minn
nokkuð gott í þetta sinn,
heilagt kvæði eg helst finn
sem hug mun líka þínum,
báðum okkur í brjóstið inn
blási Guð anda sínum.
Hver var þessi trú Olafs sem innblés honum anda
skáldskaparins? I fyrsta lagi er ljóst að hún er lúthersk
trú. Hann nefnir sjálfur bæði Lúther og Melankthon
með nafni. í kvæði sem ber heitið Uppá Guðs orð og
fyrirheit skulum við sálast með öllum heilögum tekur
hann dæmi af Móses og Davíð og hvemig þeirkomust
undan ógn komandi dauða með réttri trú. Síðan víkur
hann sögu að upphafsmanni siðaskiptanna og segir:
Herra Lutherum hér eg finn
sem hægan fékk vel afganginn,
hann lét það vera sönginn sinn
að svo elskaði Guð heiminn.
Á dómi Guðs hann dýrðlegur mun upprísa.
Á hinn bóginn kemur hin nýja kenning ekki
allstaðar ómenguð fram. Olafur virðist til að mynda
halda fast í hugmyndir katólskunnar um gerbrey tingu
sakramentisins, sem eru í andstöðu við hugmyndir
Lúthers. Hann orðar sýn sína með eftirfarandi hætti:
Nýlega nú mig hefur
nært þín kvöldmáltíð góð,
þar inni þú mér gefur
þitt allra helgast blóð.
Sig þar við sál mín huggar
síst því nú um sig uggar.
Meðtók eg þig með mínum
munni og hjartans trú,
lífsbrauð mér lambi þínu
lausnari minn vertú.
Allir þeir rétt þig eta
sem á þig trúna setja.
Hold þitt með blessuðu blóði
breyti mér um til sín,
so mun þá sjálfs þíns góði
son blífa eignin mín.
Guðdóms þíns Guð lifandi
eg gjörist þá hluttakandi.
Hér virðist komið að undarlegri sambræðslu
katólskrar trúar og lútherskrar. Sú hefur lengi verið
hugmynd manna að sambúðin hafi gengið bærilega.
Svo segir til að mynda í hinni stórmerkilegu bók
Jónasar Jónassonar frá Hrafnagili Islenzkum
þjóðháttum:
Það er líkast því, að eftir siðaskiptin hafi lengi
ráðið einskonar samsteypa af katólsku og lúthersku,
og eimdi lengi af því, jafnvel fram á 18. öld. Það var
ekki nema eðlilegt, að svo færi. Prestar voru alls ekki
hámenntaðir, sízt framan af, og var víst oft óljós
greinarmunurinn, og fólkið hafði fátt af bókum og
var lítt læst. Þó að Guðbrandur biskup gerði sitt til að
breiða út bækur og sannan lærdóm, var það lengi að
komast inn í alþýðu; menn trúðu að vísu bókunum og
lútherskri kenningu, en létu hitt fljóta með [...]"
Sambúðin virðist þó ekki alltaf hafa gengið svo
snurðulaust fyrir sig. Svo segir lil að mynda í kvæði
er ekki hefur verið prentað fyrr:
Afsegi fyrir utan töf
eg Lútherum innað gröf;
hlæ eg spotta’ og hæði rnjög,
hans Lútheri huggunarlög;
laungum hata’ og lasta nú
Lútheraníska lærdóms trú,
sá Lútherskur sem hér dó
Satans klær hann sér tilbjó.
Öll Rómerja orð og líf,
upprigtugur þar við blíf,
hrínging messu og helgra bón,
hef ég mér fyrir sæluvon,
lýð sem Páfans lærir skrá,
langt í hjartað grafið fá
sá fær himna sjálfur bú
sem er af Rómverskri trú.12
Kvæðið er að vísu aðeins varðveitt í ungu handriti
skrifað á árunum 1861-6613 en það á sér hins vegar
eldri rætur því það er varðveitt í samsteypubók.
Hversu miklu eldri er þó ekki unnt að segja. Vel má
vera að einhvers staðar í handritageymslunum liggi
eldri uppskrift eða uppskriftir sem veitt geti gleggri
upplýsingar.
Kvæði á borð við það sem hér er staldrað við ætti
að minnsta kosti að vekja upp forvitni um þá
heimsmynd og lífsskoðun sem menn mótuðu og
miðluðu ígegnum aldimarmeðhinni skriflegu arfleifð.
I Inngangi sínum fyrir Ijósprentun Vísnabókar
Guðbrandar Þorlákssonar segir Sigurður Nordal: ‘ ‘Eftir
1612 [það er eftir að Guðbrandur gaf út V ísnabókina]
var ekkert katólskt kvæði prentað á Islandi.”14 Þetta
8