Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.02.1997, Blaðsíða 10

Gef eg mig undir geymslu þín,
göfugleg Jesú móðir.
Vænti eg þú munir vitja mín.
Vefst eg hér í sárri pín.
þér sé heiður hæsti herrann góði.
Efni kvæðisins er alþekkt og er meðal annars að
finnaíhinniíslenskugerð afMaríusögu,samsafnsriti
um Maríu ritað á katólskri tíð sem nýkomið er út að
nýju hjá Hinu íslenzka bókmenntafélagi. Jón Helga-
son segir að sökum þess að ort sé út af efni í katólskri
bók geti engin vafi leikið á um það að Gyðingsdiktur
hafi einnig verið ortar í katólskum sið, enda þótt hann
bæti því við að engin merki sjáist í hinum varðveittu
gerðum að á bak við búi svo gamall texti.19
Ég leyfi mér að draga fullyrðingu Jóns í efa. I
fyrsta lagi er auðvitað alls óvíst að Maríusaga hafi
verið frumheimildin. Sagan um gyðingsdrenginn og
hjálp Maríu gæti vel hafa slitnað úr tengslum við hina
stóru sögu og lifað sjálfstæðu lífi sem dæmisagaeins
og til að mynda öll viðlögin og kvæðabrotin sem eitt
sinn vóru hluti af heild sem er nú fyrir löngu glötuð.
Og jafnvel þótt Maríusaga hafi verið frumheimild þá
er allsendis óvíst að skáldið hafi ekki getað komist að
sögunni eftir siðaskipti. Þegar Árni Magnússon er að
safna handritum um 150 árum eftir siðaskipti nær
hann brotum af tugum uppskrifta af sögunni. Til er
heimild um eina Maríusögu sem Árni náði ekki að
klófesta og lét hann séra Eyjólf Jónsson á Völlum
skrifa hana upp fyrir sig. Veit síðan enginn hvað varð
um handritið eftir að séra Eyjólfur ritaði það upp. Þá
má einnig benda á að ekki er víst að við höfum fullar
sagnir af öllum uppskriftum á Maríusögu sem í
landinu hafa legið á síðari öldum.
Sú hugsun sem liggur að baki fullyrðingu Jóns
gefur sér fyrirfram með hvaða hætti lútherskir menn
ortu út frá katólsku efni. Það er augljóslega ákaflega
hæpin forgjöf í rannsókninni, svo ekki sé meira sagt.
Hún gefur sér líka að við hin opinberu trúarskipti hafi
myndast ákveðin gjá milli hins “katólska” og hins
“lútherska”, og menn hafi ekkert verið að fara þar á
milli. Svovill til að viðhöfum gottdæmi umað menn
hafi gengið út af hinum lútherska garði og inn á hinn
katólska akur.
Eitt af þeim kvæðum sem Jón gaf út í Islenskum
miðaldakvæðum eru Maríulyklar.20 Eins og nafnið
bendir til er það kveðið undir ýmsum bragarháttum
og eru sumir dýrari en aðrir. Kvæðið er ekki varðveitt
í eldri uppskrift en frá síðasta hluta 17. aldar. Hins
vegar hefur einhver á fyrri hluta 18. aldar setið með
uppskrift af kvæðinu sem hefur hugsanlega verið
skert, að minnsta kosti tekur hann sig til og eykur við
síðari helming 12. erindis og yrkir síðan heil 55 erindi
til viðbótar.21 Þess má geta að upphaflega kvæðið er
ekki nema 36 erindi svo þetta er allmikil viðbót. Það
væri sannarlega þörf rannsókn að bera viðbótina
saman við eldri gerðina og kanna hvort og þá á hvern
hátt efnistök eru ólík. Þá væri einnig merkilegt að vita
hvaða kenningar yngra skáldið notar um Maríu og
hvers hann vænti af henni að skáldalaunum, svo
nokkuð sé nefnt. Slík rannsókn verður þó að bíða
betri tíma. Þess í stað langar mig hér í lokin að renna
frekari stoðum undir þá staðreynd að um Maríu hafi
verið ort og tekist á um í lútherskum sið.
I fyrsta lagi vil ég benda á að í útgáfum Guðbrands
Þorlákssonar gerir hann harða atlögu að Maríu
Guðsmóður. Allir þekkja hvernig Lilja var leikin.
Guðbrandur mun hafa fengið Arngrím lærða til að
breyta kvæðinu á þann hátt að María var tekin burt en
Kristur látinn leysa hana af hólmi, þar sem unnt var.
Á hinn bóginn vitum við líka að fólkið þekkti sína
gömlu Lilju og enda þótt ein 200 ár liðu svo að
kvæðið komst ekki óbrjálað á þrykk, var það geymt
og varðveitt. Jafnvel eru þess dæmi að Maríulofið í
Lilju hafi verið skrifað upp sérstaklega. Ég hef orðið
var við að þessa aðferð, að prenta kvæði úr katólskum
sið og breyta þeim einungis að því leyti að fella Maríu
á brott úr kvæðinu, notar Guðbrandur víðar en
fræðimenn hafa veitt athygli til þessa og er undirritaður
raunar að vinna að smágrein um afdrif katólska
arfsins í höndum Guðbrands. Við skulum líta áafdrif
eins kvæðisins er það hefur lent undir bullarans
svertu, eins og Hannes Finnsson Skálholtsbiskup
kallaði prentverkið.22 Kvæðið er nefnt Heimsósómi.
Það er ákaflega fallegt og hugljúft kvæði. Skáldið
uggir um eigin hag. Hann segir í byrjun:
Mörg er mannsins pína,
megum vér líta á það.
Hver um hagina sína
hugsi og geymi að.
Hve sárlegt er það syndamyrkur
er angrar mann á allan hátt.
Aldrei er hann svo styrkur.
Heimur og holdsins vandi
hefur svo margan villt.
Þriðji er óhreinn andi,
öllu fær hann spillt.
Illir kaupmenn erum vér þá
ef vér flýjum föður vorn Krist,
en föðmum þessa þrjá.
Kvæðið er 16 erindi í V ísnabókinni og ber á engan
hátt með sér að koma úr katólskum sið. Það er falleg
hugvekja til manna að iðrast synda sinna og snúa frá
glapræðisbrautinni. Nú vill hins vegar svo heppilega
til að kvæðið er varðveitt í einu af þremur
meginhandritum katólskra helgikvæða, AM 713 4to,
og er því örugglega ort fyrir siðaskiptin. Þegar
10