Bændablaðið - 17.10.2000, Blaðsíða 4

4
BÆNDABLAÐIÐ
Þriðjudagur 17. október 2000
Bændablaðið - málgagn
Bænda samtaka Islands
Hækkun eldsneytis
í liðnum mánuði lýstu Bændasamtök fslands yfir þungum
áhyggjum vegna eldsneytishækkana, en útgjöld bænda vegna
kaupa á olíu hafa hækkað um tugi prósenta á liðnum misserum.
Bændasamtökin skoruðu á „stjómvöld og olíusölufyrirtæki að
leita allra leiða til að lækka verð á eldsneyti og koma með því í
veg fyrir að holskefla keðjuverkandi verðhækkana fari af stað í
þjóðfélaginu.“ Ráðstafanir sem stjómvöld kunna að gera leysa þó
tæpast allan vandann enda olían auðlind sem er ekki
endumýjanleg. Þær hækkanir sem nú ríða yfir hafa verið
fyrirsjáanlegar en tafist meðal annars vegna þess að nýjar
olíulindir hafa fundist og því hefur hækkunum verið slegið á
frest.
Vald olíusöluríkja er mikið og í raun hafa þau heiminn í hendi
sér. Þetta vald breytist vart í bráð þar sem enn hefur ekki tekist
að skapa annað eldsneyti sem stendur olíunni á sporði. Otal
öflug fyrirtæki og ríkisstjómir vinna kappsamlega að gerð nýrra
orkugjafa en á þessari stundu bendir fátt til að stutt sé í arftáka
olíunnar. Því geta menn reiknað með að næstu árin haldi olía
áfram að hækka jafnt og þétt. Að sjálfsögðu kemur þessi þróun
illa við þá atvinnuvegi - eins og landbúnað - sem em háðir
hreyfanlegum tækjum. Staða olíusala er afar sterk og gildir það
jafnt um þá sem dæla olíunni upp úr jörðinni og eins þá sem
annast dreifingu og sölu í einstöku löndum. Þessir aðilar munu
halda áfram að styrkja sig í sessi enda hafa þeir yfir að ráða vöm
sem flestir em háðir og enn um sinn er ekki til neitt sem getur
komið í staðinn. Frá sjónarhóli olíuseljenda er þetta „kjörstaða á
markaði“ en „neytendur“ vömnnar benda á hættuna sem þessari
stöðu fylgir. Þetta em með öðram orðum viðskipti í
fákeppnisumhverfi og þess vegna verður að gera þá kröfu til
stjómvalda að þau sjái til þess að olíusölufyrirtæki á
heimamarkaði búi við strangt aðhald og eftirlit. Bændasamtökin
hafa beint því til stjómvalda að nauðsyn beri til að skoða
verðmyndun á olíu og munu fylgja því máli eftir. Hér er ekki
verið gera því skóna að eitthvað sé að í olíuviðskiptum
íslendinga en það er þó staðreynd að olía er umtalsvert dýrari á
fslandi en í flestum nágrannalandanna. Verðmismunurinn á sér
eflaust skýringar en það breytir því ekki að nauðsynlegt er að
náið sé fylgst með þessum málum af óháðum aðilum.
Framtíð þúsunda íslendinga veltur á traustu aðhaldi á þessu sviði
undir forystu stjómvalda. ísland er í stöðugt vaxandi samkeppni
við nágrannaþjóðimar og skiptir þá ekki máli hvort rætt er um
landbúnað eða aðrar atvinnugreinar. Þessi nálægð gerir það að
verkum að íslendingar geta ekki búið við hærra olíuverð en
nágrannaþjóðimar.
En væri ekki best að íslenskir bændur fæm í sambærilegar
mótmælaaðgerðir og starfsbræður þeirra í ýmsum löndum á
meginlandi Evrópu? Færi ekki vel á því að bændur kæmu á
dráttarvélum með kerrur og hentu kartöflum og kjöti á gangstéttar
við Alþingishúsið? Mótmæli af þessu tagi þekkjast vart á íslandi
enda hafa samtök atvinnurekenda, hvorki bænda né annarra,
aldrei talið vinnubrögð af því tagi vænleg til árangurs. Við búum í
lýðræðisþjóðfélagi og hér er öflug og réttlát löggjöf - samin af
fulltrúum sem við höfum sjálf kosið til trúnaðarstarfa. Þess vegna
munu bændur áfram vinna innan þeirra laga sem Alþingi hefur
sett - en þeir em síður en svo ánægðir hvemig samkeppnisstaða
þeirra versnar með hveijum mánuðinum sem líður.
Um leið og bændur krefjast lægra olíuverðs verða þeir að beina
sjónum sínum innávið. Hvemig er hægt að draga úr áfallinu sem
ný olíuverðshækkun hefur í för með sér? Geta bændur dregið úr
olíunotkun? Svarið er jákvætt. í mörgum tilvikum em menn að
nota stórar, fjórhjóladrifnar dráttarvélar þegar litlar og
spameytnar gætu dugað. Hins vegar hafa vélaframleiðendur gert
mönnum lífið leitt með því að framleiða fyrst og fremst þung
tæki sem krefjast stórra traktora. En aðalatriðið er að menn hugsi
um að spara olíu - og orku almennt - og skipuleggi vinnu sína
með tilliti til þess.
Olíuverðshækkunin var fyrirsjáanleg og það má með sanni segja
að landsmenn bjuggu sig ekki undir hana. Um það vitna stóm
jeppamir á götum Reykjavíkur best. Líklega mun einhverjir
reyna að maka krókinn á hækkuninni og við því verður að
bregðast. Síðast en ekki síst verður fólk að fara að að haga
störfum sínum með það í huga að olíulindimar endumýjast ekki
og munu því þoma að lokum. Verð á olíu mun því halda áfram
að hækka.
—v' 4. l.ll.-r~' .. —
Sænautasel
Þeir sem aka veginn um Möðru-
dalsöræfi að sumarlagi veita því
máski athygli að reyk leggur
upp við suðurenda Sænauta-
vatns um það bil 5 km frá
þjóðveginum. Þarna er bærinn
Sænautasel sem endurbyggður
var fyrir nokkrum árum. Síðan
árið 1994 hefur fjöldi manns lagt
þangað leið sína í þeim tilgangi
að skoða þennan gamla torfbæ,
húsdýrin sem þar eru og jafnvel
að njóta veitinga hjá húsráðend-
um. Blaðamaður tók Lilju
Óladóttur húsfreyju á Merki á
Jökuldal tali fyrir skömmu en
hún hefur annast rekstur bæjar-
ins frá upphafi.
„Ég er búin að vera viðloða þenn-
an stað síðan árið 1992 þegar
ráðist var í að byggja bæinn upp.
Sumarið eftir fómm við hingað
nokkur úr sveitinni til að lagfæra
hér ýmislegt ekki síst innan dyra.
Þá fór að koma hingað slangur af
fólki sem vildi fá að skoða bæinn.
Við sýndum hann og rifjuðum upp
eitthvað um búskaparsögu þeirra
sem bjuggu hér í heiðinni og
gáfum fólki kaffi. Þá fór ég að
velta því fyrir mér að hér þyrfti í
rauninni einhver að vera yfir sum-
arið þannig að hægt væri að sýna
gestum bæinn. Ég tók svo þá
ákvörðun að vera hér uppfrá sum-
arið 1994. Auk þess að sýna bæinn
og rekja sögu hans ákvað ég að
reka kaffisölu og líka að hafa
nokkur húsdýr, aðallega til sýnis.
Það má segja að þetta sé upphafið
af þessum rekstri mínum í
Sænautaseli."
samtímis. Þegar um stærri hópa er
að ræða verður því hluti fólksins
að bíða. Þegar blaðamaður hefur
orð á hvort fararstjórar verði ekki
órólegir á því að bíða segir Lilja að
það sé eins og stressið hverfi þegar
þeir em komnir í þennan gamla
torfbæ. Þá er hraði nútímans,
tækni og stress svo víðs fjærri.
Allt ígamla horfinu.
„Mér finnst það í raun hluti af
stemmingunni að koma hingað
hvað þetta er allt gamaldags," seg-
ir Lilja. Hér sér fólk hvemig húsa-
kynni fátæks alþýðufólks vom hér
áður. Ennfremur hvað öll aðstaða
og lífshættir vom frábmgðnir því
sem er í dag. Margt yngra fólk ger-
ir sér ekki grein fyrir eldiviðnum
sem ég nota í eldavélina, því síður
að það þurfi að bera út ösku á
hverjum degi. Kolaeldavélin var
náttúrlega mesta þarfa þing á
hverju heimili og nánast jafn
sjálfsagt að birgja heimilið á
hverju hausti upp af eldivið og af
mat. Svo laða húsdýrin mín marga
boðið. Að nota ógerisneydda
mjólk náði náttúrlega engri átt.
Þetta varð hinum kunna hag-
yrðingi Hákoni Aðalsteinssyni til-
efni til að segja:
Eitraðar lummur, óholl mjólk
afgreidd daga og nætur.
Þessu er hellt í heiðarlegt fólk
og heilbrigðisfulltrúinn grætur.
Þessi vísa er innrömmuð á
eldhúsveggnum í Sænautaseli
ásamt mynd af höfundinum.
Framkvœmd sem heppnaðist.
Það var um 1980 sem sú hugmynd
vaknaði að byggja upp bæinn í
Sænautaseli en af framkvæmdum
varð ekki. Fyrstur til að vekja máls
á þessu var Auðunn Einarsson
kennari í Reykjavík og kunnur
áhugamaður um varðveislu gam-
alla húsa. Það var svo vorið 1992
sem hreppsnefnd Jökuldalshrepps
samþykkti að ráðist yrði í þetta og
að bærinn yrði í þeirri gerð sem
hann var hjá síðasta ábúanda sem
flutti þaðan árið 1943. Stutt lýsing
á bænum er eftirfarandi: gengið er
inn í bæjardyraskemmu. Þaðan em
göng að hlóðaeldhúsi, þá em
eldhúsið og baðstofan yfir því.
Ennfremur er búr og geymsla. Þá
er hesthús og fjós sem innangengt
er í úr bænum, en úr þeim em að
sjálfsögðu einnig dyr út. Þess má
geta að eldhúsið er þiljað að innan
með panel, að öðmleiti em torf-
veggir. Til að hlaða upp bæinn var
fenginn hinn kunni hleðslumaður
Sveinn Einarsson frá Hnjóti í
Hjaltastaðaþinghá. Auðunn Ein-
arsson sá hinsvegar um alla
smíðavinnu. Þeim til aðstoðar vom
3-4 fullomir ásamt 20 unglingum
af Jökuldal sem unnu undir stjóm
Lilju. Vinnan við bæinn tók um
þrjár vikur, lengst var verið að
moka út úr tóftunum sem fallnar
vom saman. Veggir em hlaðinir úr
torfi og gijóti, torf er á þaki en hrís
hafður undir til loftræstingar.
Lilja segir að þegar ákvörðun
um uppbyggingu bæjarins var tek-
in hafi ekki verið annað markmið
en að varðveita eitt af heiðarbýlun-
um sem vom í byggð á ámnum
1843-1946. Ekki hafi verið áform í
upphafi um sýningarstarfsemi og
því síður veitingarekstur. Því
verður hinsvegar vart mótmælt að
endurbygging bæjarins í Sænauta-
seli hafi heppnast með ágætum.
Að fá fimm þúsund gesti á tæplega
þremur mánuðum hlýtur að teljast
gott. Því má fullyrða að þessi
Kaffi og lummur.
Lilja segir að fyrsta sumarið hafi
gestir ekki fyllt þúsundið, þá var
hún með ungling sér til aðstoðar.
En síðan hefur aðsókn farið vax-
andi ár frá ári og í sumar komu
fimm þúsund manns. Síðustu þrjú
sumur hefur sambýlismaður henn-
ar Bjöm Hallur Gunnarsson tekið
þátt í rekstrinum og auk þeirra hef-
ur verið ein manneskja í fullu
starfi yfir mesta anna tímann. Þá
em ótaldir sjálfboðaliðar sem
koma og hjálpa til tíma og tíma.
Þar er fremstur í flokki Skúli
Guðmundsson. Hann er fæddur í
Sænautaseli og átti þar heima til
sex ára aldurs og hefur sterkar
taugar til staðarins. Lilja segir að
reksturinn útheimti m:kla vinnu.
Þama er að sjálfsögðu ekkert raf-
magn og ekki rennandi vatn í
bænum. Vatnið í kaffið er hitað á
eldavél en lummurnar em steiktar
á gashellum. Það er oft þröng á
þingi í eldhúsinu og baðstofunni
þar sem 25 manns geta dmkkið
hingað. Ég hef ávallt hér nokkra
heimaganga, sömuleiðis hvolpa
einnig kisu og svo er kýr og kálfur.
Stundum hafa verið hestar og hægt
að leyfa krökkunum að koma á
hestbak."
Súrmatur og silungur í búri.
Sumarið '94 var farið að taka gjald
fyrir að sýna bæinn og hefur svo
verið síðan. Lilja segir að hún hafi
fljótlega orðið vör við að ekki vom
allir ánægðir með að borga. Þá fór
hún að bjóða fólki að koma í búrið
og smakka á íslenska matnum. Þar
er m.a. að finna margskonar
súrmat, hangikjöt, reyktan silung
úr Sænautavatni, hákarl og fleira.
Hún segir að fólk sé ánægt með
þetta og allar óánægju raddir hafi
fljótlega hljóðnað. En ekki hafa
allir verið kátir yfir því sem fram-
reitt hefur verið í Sænautaseli.
Þegar það uppgötvaðist á sínum
tíma að mjólkin úr kúnni var notuð
í lummudeigið var heilbrigðis-
fulltrúanum á Austurlandi nóg
Anna Guðný Halldórsdóttir hús-
freyja á Brú á Jökuldal að hella
uppá könnuna.
framkvæmd Jökuldælinga á sínum
tíma, sem og móttökur þeirra sem
staðnum hafa stjómað frá því hann
var opnaður almenningi til sýnis,
hafi orðið til að auka hróður
íslenskrar bændamenningar bæði
hér á landi og erlendis. OÞ.