Bændablaðið - 17.10.2000, Blaðsíða 14

14
BÆNDABLAÐIÐ
Þriðjudagur 17. október 2000
Áfangasigrar fyrir bandaríska smábændur
Talsmenn smábænda gleðjast
yfir ákvörOunum bandaríska
landbúnaOarráðuneydsins um
sanngjarna samkeppni
Chicaco - Bandarískir smá-
bændur og taismenn þeirra eiga
nú í átökum af sama tagi og
viðureignin sem Davíð háði við
Golíat, þar sem yfirburðir
andstæðingsins eru afgerandi.
Samt eru þeir að byrja að vinna
smásigra í baráttunni gegn ris-
unum á sviði iðnvædds
landbúnaðar sem þeir óttast að
muni hrekja þá út af
markaðnum með aðferðum sem
stríða gegn eðlilegri samkeppni.
Smábændumir viðurkenna að
mikið vanti á að þeim hafi tekist
að hrófla við þeim yfirburðum
sem fjölþjóðafyrirtækin hafa náð á
helstu neytendamörkuðum, á sviði
matvælavinnslu og í verslunar-
keðjum með samruna og kaupum
á fyrirtækjum á nokkrum undan-
fömum ámm.
En sumir smábændur segja að
það hafi verið uppörvandi á þessu
ári að fylgjast með róttækum
ákvörðunum bandaríska landbún-
aðarráðuneytisins, sem ætlar í
september að efna til allsherjarat-
kvæðagreiðslu um að enda sjálf-
virka gjaldtöku á afurðir svína-
bænda til að kosta auglýsingar fyr-
ir svínakjötsiðnaðinn. Jafnframt er
til athugunar að breyta reglum
varðandi markaðssetningu á bú-
peningi í girðingum - þ.e. naut-
gripum sem vinnslustöðvarnar
eiga og er beitt í haga sem teknir
hafa verið á leigu.
Dan Glickman landbúnaðar-
ráðherra tilkynnti sl. föstudag
(greinin birtist í byrjun ágúst) að
samdar yrðu nýjar reglur til að
tryggja eðlilega samkeppni í iðn-
greinum sem tengjast búpeningi,
kjúklingum og kjötvinnslu. Sam-
kvæmt nýju reglunum yrði mun
auðveldara að afla upplýsinga um
sölustarfsemi, t.d. yrði skylt að
gera grein fyrir framleiðslusamn-
ingum. Sömuleiðis yrði lagt bann
við því að tengja saman kaup á bú-
peningi frá mismunandi seljend-
um.
Glickman tilkynnti að ráðun-
eytið myndi beita sér fyrir yfir-
heyrslum í september vegna
beiðni samtaka á sviði
landbúnaðar um harðara eftirlit
með iðnvæddri markaðssetningu á
búpeningi í beitarhögum og naut-
gripum sem fóðraðir eru á vegum
kjötvinnslustöðva.
Glickman segist heyra mikið
um áhyggjur framleiðenda vegna
þess að beitt væri aðferðum sem
ekki stæðust reglur um samkeppni.
.,Það er því mikill þrýstingur á
okkur að fara vel yfir lögin um
auðhringi og einokun og fylgja
þeirri löggjöf fast eftir. Þetta er
forgangsverkefni í sveitahéruðum
og í ráðuneytinu er tekið fast á
þessu máli“, segir Glickman.
En ráðherrann gat þess líka að
þótt flestir séu þeirrar skoðunar að
óhóflegur samruni fyrirtækja sé
skaðlegur, er samt erfitt að skil-
greina skaðann og fá bandaríska
þingið til að grípa til viðeigandi
ráðstafana. „Þetta eru leiðindamál,
sem illt er að takast á við og
ítrustu hörku beitt“, segir hann.
Bill Christison, forseti bænda-
samtakanna segir að miklu máli
skipti að atkvæðagreiðslan varð-
andi gjaldtöku og innheimtukerfi í
svínakjötsframleiðslu næði fram
að ganga vegna þess að breyta
yrði reglum landbúnaðarráðuneyt-
isins til að þetta yrði að veruleika.
Hagsmunasamtök í verslun og
iðnvæddum stórlandbúnaði „trúðu
því ekki að þetta gæti gerst,“ segir
hann.
„Við erum ekki að sigra í
baráttunni gegn fjölþjóðafyr-
irtækjunum sem reyna allt hvað af
tekur að hindra okkur í að afla
okkur viðurværis, en við gætum
náð markverðum árangri og tryggt
samstöðu með stórum hópi bænda,
ef við sigrum í þessari atkvæðagr-
eiðslu," segir Christison. „Þetta
gæti skipt sköpum í viðleitni okkar
til að byggja upp baráttuþrek
bændanna," bætti hann við.
Lagfæringar á reglum varðandi
búfénað í afgirtum beitarhögum
skipta miklu máli að mati margra
framleiðenda, vegna þess að
ákvörðun grunnverðs á búpeningi
sem seldur er samkvæmt slíkum
samningum - og upplýsingar þar
að lútandi - myndu lífga upp-
boðsmarkaði og gefa bændum
kost á réttmætara verðlagi.
Margir bændur álíta að stóru
kjötiðnaðarfyrirtækin stýri kerfinu
og haldi niðri verðlagi með leyni-
samningum í stað opinna uppboða
til að tryggja sér öruggt framboð á
búpeningi á lágu verði.
Talsmenn kjötiðnaðarins segja
hins vegar að kerfi framvirkra
samninga haldi framleiðslulínum
gangandi og vemdi störf með því
að tryggja að ávallt sé nægt fram-
boð á nautgripum til slátrunar.
Þeir halda því fram að það séu
eðlileg markaðsöfl framboðs og
eftirspumar, en ekki samsæri fyr-
irtækjanna um undirboð sem valda
því lága verði á kjötafurðum sem
nú tíðkast. Þeir benda einnig á að
sem kaupendur vömnnar hafi fyr-
irtækin ekki af því viðskiptahags-
muni að hrekja framleiðendur út
úr greininni.
A hinn bóginn leyna þau sér
ekki áhrifin af vaxandi fákeppni í
landbúnaði: af 1.9 milljónum
bændabýla sem skráð voru í
manntalinu 1992, framleiddu 17 %
býlanna 83 % af landbúnaðar-
vömm á markaðnum, og sam-
kvæmt annarri athugun stefnir í
aukna hlutdeild stærstu fyrir-
tækjanna. Þótt bændabýli í fjöl-
skyldueign héldu 85% hlutfalli frá
1978 til 1992 féll þáttur þeirra í
framleiðslunni úr 62% niður í
54%. Þessi hnignun var afleiðing
þriggja ára ferlis þar sem 42.000
bændur hættu búskap.
Fjögur stórfyrirtæki ráða yfir
85% af nautakjötsvinnslunni, um
75% af svína- og sauðfjárslátmn
og helmingi kjúklingafram-
leiðslunnar. Fjórir aðrir stórir aðil-
ar hafa á sinni könnu 69% af
sáðkornsmarkaðnum í Norður
Ameríku ásamt 47% af markaði
fyrir sojabaunafræ. í árslok 1998
annaðist eitt fyrirtæki, Monsanto,
sölu á 88% af erfðabættu fræi í
Bandaríkjunum, samkvæmt
skýrslu landbúnaðamefndar öld-
ungadeildar Bandaríkjaþings.
Síðastliðið ár er til marks um
örar breytingar í þessum efnum.
Þá yfirtók svínakjötsframleiðand-
inn Smithfield Foods Inc. helsta
keppinaut sinn Murphy Family
Farms. Helsta fyrirtæki í
kornútflutningi, Cargill Inc. náði
tökum á næststærsta framleiðand-
anum Continental Grain Co. og
DuPont Co. keypti helsta fyr-
irtækið í framleiðslu á fræi, Pione-
er Hi-Bred Intemational Inc.
„Allir em ólmir í að sameinast
og hliðstætt ferli í smásölunni ýtir
undir þessa þróun,“ segir Neil
Harl, landbúnaðarhagfræðingur í
Iowa State háskólanum. „Það sem
ég hef mestar áhyggjur af er sú al-
varlega hætta að stækkun fyr-
irtækja fari hönd í hönd með auk-
inni samhæfingu á öllum stigum
matvælaiðnaðar." Dæmi um yfir-
gripsmikla samþættingu af þessu
tagi er þegar sama fyrirtækið á
búfénaðinn, kjötvinnsluna og
smásöluverslanimar. Oft er þetta
gert með samningum við bændur.
Fyrirtækið hjálpar bóndanum að
byggja stórar fóðmnarhlöður á
landareign sinni og leggur til fóður
og búpening, en framlag bóndans
er fólgið í vinnu hans. Svo er
bóndanum greidd ákveðin upphæð
fyrir hvern grís og nautkálf.
Harl segist skilja þörfina fyrir
iðnvæddan landbúnað, sem eins
og aðrar iðngreinar, verður að ná
fram hagkvæmni stærðarinnar til
að geta keppt á heimsmarkaði. En
með sífelldri fækkun sterkra fyr-
irtækja, „er brotin niður frjáls, op-
in og samkeppnisfær markaðssetn-
ing,“ segir hann.
„Kæmm við okkur virkilega
um kerfi þar sem bændur eru
ánauðugir leiguliðar og fyrirtækin
leggja til allt sem þarf og annast
framleiðsluferlið í heild sinni, að
plægingunni einni undanskilinni?"
spyr Harl. „Auk þess er þessi
stefna, í andstöðu við lögmál sam-
keppninnar, hrekur fjölskyldur af
jörðum sínum, grefur hún undan
verðlagningu landbúnaðarafurða á
heimsmarkaði og getur af sér æ
stærri búfjár- og kjúklinga-
verksmiðjur sem eru hættulegar
umhverfi sínu,“ segir Harl.
Harl segir að nú þurfi bændur
ekki bara að krcfjast þess að
stranglega sé fylgt löggjöf gegn
auðhringamyndun fyrirtækja,
heldur gætu þeir þurft að samein-
ast í eins konar stéttarfélög, t.d. á
sviði markaðssetningar á komi og
búfénaði, til að styrkja stöðu sína í
baráttunni gegn risunum sem eru
komnir á kaf í „landbúnaðarbisn-
iss.“
„Kannske em bændur á
svipuðu stigi núna og verk-
alýðsfélögin vom fyrir einni öld,
en vandamálið felst í sjálfstæði
þeirra og stolti sem hindrar þá í að
treysta á aðra en sjálfa sig,“ segir
Harl. Hann telur einn möguleika
felast í því að tengslum milli
þeirra samvinnubúa sem þegar em
komin á fót. Einnig mætti mynda
samtök sem annars vegar semdu
um verð á sáðkomi og hins vegar
um söluverð framleiðslunnar.
Harl telur nauðsynlegt að eign-
araðild að fyrirtækjum á sviði
erfðatækni verði sem breiðust og
almennust. Einnig vill hann tak-
marka möguleika stórfyr-
irtækjanna til að stjóma fram-
leiðslu og smásöludreifingu. I
nokkmm ríkjum hefur þegar verið
komið á banni við því að
kjötiðnaðarfyrirtæki eigi búpen-
ing. Hins vegar hefur viðleitni
Bandaríkjaþings til að draga úr
einokun í landbúnaði yfirleitt mis-
tekist. Frumvörp um bann við
sameiningu fyrirtækja á sviði
landbúnaðarverslunar hafa dagað
uppi í báðum deildum.
Fred Stokes, forseti samtaka í
Nebraska sem beita sér fyrir sam-
keppnishæfum mörkuðum, segist
hafa orðið fyrir vonbrigðum vegna
Á hinn bóginn leyna þau sér ekki áhrifin af
vaxandi fákeppni í landbúnaði: af 1.9
milljónum bœndabýla sem skráð voru í
manntalinu 1992, framleiddu 17 %
býlanna 83 % af landbúnaðarvörum á
markaðnum, og samkvœmt annarri athug-
un stefnir í aukna hlutdeild stœrstu fyrir-
tækjanna. Þótt bœndabýli ífjölskyldueign
héldu 85% hlutfalli frá 1978 til 1992féll
þáttur þeirra íframleiðslunni úr 62%
niður í 54%. Þessi hnignun var afleiðing
þriggja áraferlis þar sem 42.000 bœndur
hœttu búskap. Þetta segir í grein í
bandaríska blaðinu Washington Post.
deyfðar og áhugaleysis margra
bænda. Margir þeirra em orðnir
„svo bugaðir að baráttuþrekið er
búið,“ eða „þeir em orðnir svo
heilaþvegnir að þeir bara trúa því
að verð hækki sjálfkrafa þegar er-
lendir markaðir opnast aftur," seg-
ir hann.
„Jafnvel margt fólk sem komst
í gegn um landbúnaðarkreppuna á
níunda áratugnum, segist ekki
vilja skipta sér af þessu,“ segir
Stokes, fyrrverandi majór í hem-
um sem reyndi fyrir sér í nautgrip-
arækt í Mississippi, en hætti
búskap vegna þess að hann var
óánægður með alltof lágt verð og
stofnaði einu bændasamtökin sem
helga sig eingöngu stuðningi við
samkeppnishæfari markað.
Samt segist Stokes álíta að
tveggja ára barátta samtaka hans
gegn sammna í landbúnaði hafi að
minnsta kosti stuðlað að því að
upplýsa löggjafa og þá sem eiga
að framfylgja reglum gegn
auðhringamyndun um hættuna
sem fylgir einokun í matvæla-
iðnaði. Hann segir að í sumum
ríkjum hafi jafnvel deildir í band-
arísku landbúnaðarsamtökunum
sem til þessa hafa verið
íhaldssömustu og viðskiptasinn-
uðustu samtökin í landbúnaði, sett
fram öfluga gagnrýni á sammna
og uppkaup landbúnaðarfyr-
irtækja.
Tamara White, sem stýrir af-
urðadeild landbúnaðarsamtakanna
í Illinois, segir að hennar samtök,
þótt þau hafi ekki formlega
andmælt sammna Cargill og Cont-
inental Grain, hafi engu að síður
rætt við embættismenn í
landbúnaðar- og dómsmálaráðun-
eytinu um tengsl þessa sammna
við hringamyndun í komviðskipt-
um í grennd við Illinois fljótið.
Arangurinn varð sá, að hennar
sögn, að sumar komgeymslur vom
undanþegnar sölunni til Cargill.
William Hefferman sem er
félagsfræðingur, með sveitir sem
sérgrein, við háskólann í Missouri
segir: „I þau 20 ár sem ég hef
fylgst með málefnum
landbúnaðar, minnist ég þess ekki
að hafa séð svo margvíslega hópa
ná saman um eitt málefni. En því
miður mun ekkert gerast fyrr en
neytendur vakna til vitundar um
hvort verðlag sé nægilega hátt til
að halda framleiðslunni gang-
andi.“
Neil Hamilton forstjóri stofn-
unar við Drake University í Iowa
sem sérhæfir sig í löggjöf er lýtur
að landbúnaði, og formaður
ráðgjafamefndar landbúnaðarráðu-
neytisins um málefni smábænda
segir að sammni í landbúnaði hafi
staðið yfir um nokkurt skeið svo
að flestir bændur hafi getað aðlag-
ast smátt og smátt. En á
síðastliðnum tveim ámm segir
hann að bændur á smærri býlum
sem rekin em sem fjölskyldufyr-
irtæki hafi loks verið búnir að fá
sig fullsadda og farið að spyrja
sem svo: „Hvert stefnir þetta eig-
inlega?" Og sumir þeirra sem
sérhæfa sig í ákveðnum afurðum,
svo sem sojabaunarækt hafi í
auknum mæli farið að efast um
gildi sammnastefnunnar, „t.d.
vegna þess,“ segir Hamilton, „að
þeir sáu fram á að missa marga
meðlimi úr samtökum sínum.“
„Við höfum af því áhyggjur að
bændur aki bara dráttarvélum fyrir
aðra eða verði eins konar upphafn-
ir húsverðir í svínastíum!" segir
Hamilton. Að hans sögn hafa sum-
ir samstarfshópar bænda hugleitt
að útfæra hugmyndina um sam-
starf bænda yfir í sameiginlega
samninga um afurðaverð og
verðlag á t.d. fræi og áburði.
Hins vegar á Hamilton ekki
von á miklum breytingum á regl-
um varðandi hringamyndun í
landbúnaði á næstunni.
„Eins og horfir nú í svipinn
geri ég mér ekki miklar vonir um
að fá Bandaríkjaþing til að aðhaf-
ast neitt róttækt til að vemda stöðu
bænda á markaðnum,“ segir Ham-
ilton, „enda er hér um að ræða
sterk öfl og erfið viðureignar."